داروهای متداولی مانند داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) و مهارکنندههای پمپ پروتون (PPIs) اغلب برای کاهش درد یا درمان مشکلات معده تجویز میشوند. اما مصرف طولانیمدت یا نادرست این داروها میتواند به کلیهها آسیب بزند. به همین دلیل، انجام آزمایشهای دورهای قبل و بعد از مصرف این داروها نقش حیاتی در پیشگیری از نارسایی یا اختلال عملکرد کلیوی دارد.
چرا کلیهها در برابر داروها آسیبپذیر هستند؟
کلیهها مسئول تصفیه خون از مواد زائد و داروهای متابولیزهشده هستند. هنگامی که مقدار مصرف دارو زیاد یا عملکرد کلیه کاهش یافته باشد، تجمع مواد دارویی در نفرونها باعث التهاب و آسیب سلولی میشود. در مورد NSAIDs و PPIs این فرآیند ممکن است تدریجی و بیعلامت شروع شود، اما در صورت تداوم، منجر به نارسایی حاد یا مزمن کلیوی میگردد.
داروهای با ریسک بالا برای کلیهها
ضدالتهابهای غیراستروئیدی (NSAIDs):
مانند ایبوپروفن، ناپروکسن، دیکلوفناک، ایندومتاسین.
– کاهش جریان خون کلیوی از طریق مهار پروستاگلاندینها
– خطر نارسایی حاد کلیه (Acute Kidney Injury – AKI) در افراد با فشار خون یا دیابت
– افزایش کراتینین و کاهش GFR در مصرف مزمن
مهارکنندههای پمپ پروتون (PPIs):
مانند امپرازول، پانتوپرازول، لانسوپرازول.
– ایجاد نفریت بینابینی مزمن (Chronic Interstitial Nephritis)
– کاهش جذب منیزیم، کلسیم و ویتامین B12
– افزایش خطر نارسایی کلیه و اختلالات الکترولیتی در مصرف طولانی
آزمایشهای ضروری قبل از شروع مصرف این داروها
هدف از انجام تستهای پیش از شروع درمان، ارزیابی سلامت پایهی کلیهها و تشخیص زودهنگام شرایط پرخطر است.
آزمایشهای کلیدی قبل از مصرف:
- کراتینین سرم (Serum Creatinine): برای بررسی سطح پایه عملکرد کلیه.
- کلیرانس کراتینین یا GFR: سنجش ظرفیت فیلتر کلیهها.
- آزمایش ادرار کامل (Urinalysis): بررسی پروتئین، خون یا سلولهای غیرطبیعی که نشانه آسیب اولیه هستند
- آزمایش الکترولیتها (Sodium، Potassium، Magnesium): برای کنترل تعادل مواد معدنی پیش از شروع درمان
- آزمایش عملکرد کبد: در مصرف NSAIDs یا داروهای چندمنظوره برای جلوگیری از همافزایی سمیت کبد و کلیه
آزمایشهای پایشی در طول مصرف و پس از پایان دارو
پایش منظم آزمایشها از اهمیت بالایی برخوردار است؛ بهویژه در بیماران دارای بیماریهای زمینهای مانند دیابت، فشار خون بالا یا مصرف همزمان چند دارو.
آزمایشهای مهم در دورهی مصرف:
– کراتینین و BUN: جهت پایش عملکرد تصفیهی کلیهها و احتمال تجمع مواد نیتروژنی.
– Electrolyte Panel: بررسی تعادل سدیم، پتاسیم، کلسیم و منیزیم.
– Urinalysis با سنجش پروتئین: برای کشف علائم نفریت بینابینی یا دفع غیرطبیعی پروتئین.
– CBC: بررسی علائم التهاب یا کمخونی ناشی از اختلال عملکرد کلیوی.
– GFR محاسبهشده (eGFR): تعیین مرحلهی بیماری کلیه و تشخیص کاهش تدریجی عملکرد.
توصیههای کلینیکی برای مصرف ایمن
– مصرف NSAIDs باید کوتاهمدت و با حداقل دوز مؤثر باشد.
– بیماران کلیوی یا دیابتی باید هنگام مصرف PPIs، سطح منیزیم و کراتینین را دورهای بررسی کنند.
– از مصرف همزمان داروهایی مانند دیورتیکها، ACE inhibitors یا داروهای ضدویروس با NSAIDs بدون مشورت پزشک خودداری شود.
– در صورت مشاهده علائمی مانند تورم، کاهش حجم ادرار، خستگی شدید یا تهوع مصرف دارو باید قطع و ارزیابی فوری انجام شود.
نشانههای آزمایشگاهی هشداردهندهی آسیب کلیوی
– افزایش کراتینین بیش از ۳۰٪ نسبت به مقدار پایه
– کاهش GFR زیر ۶۰ میلیلیتر در دقیقه
– وجود پروتئین یا خون در ادرار
– کاهش سطح منیزیم یا پتاسیم
– افزایش BUN بالاتر از محدوده طبیعی
راهکارهای پیشگیری از آسیب کلیوی دارویی
– نوشیدن مایعات کافی در طول مصرف دارو
– اجتناب از استفاده طولانیمدت بدون تجویز پزشک
– بررسی دورهای عملکرد کلیه در افراد مسن، دیابتی و بیماران قلبی
– استفاده از داروهای جایگزین ایمنتر در صورت خطر کلیوی بالا
– تنظیم دوز دارو در بیماران با کاهش عملکرد کلیه بر اساس GFR و توصیه پزشک متخصص
پرسشهای متداول (FAQ)
۱– آیا مصرف کوتاهمدت NSAIDs برای درد معمولی به کلیه آسیب میزند؟
در افراد سالم و با مصرف محدود معمولاً خطر جدی وجود ندارد، اما مصرف مکرر یا با دوز بالا میتواند به کلیهها آسیب برساند.
۲– آیا امپرازول و داروهای مشابه باعث نارسایی کلیه میشوند؟
مصرف طولانیمدت PPIs با بروز نفریت بینابینی مزمن و کاهش عملکرد کلیه ارتباط دارد، لذا نیاز به پایش منظم آزمایشها وجود دارد.
۳– آیا میتوان پس از قطع دارو عملکرد کلیه را به حالت طبیعی بازگرداند؟
در موارد خفیف و تشخیص زودهنگام، بله؛ عملکرد کلیه معمولاً قابل برگشت است. اما در موارد مزمن یا تشخیص دیرهنگام ممکن است آسیب دائمی شود.
۴– کدام افراد بیشترین نیاز به آزمایشهای دورهای دارند؟
بیماران مبتلا به دیابت، فشار خون بالا، افراد مسن، و کسانی که مصرف طولانیمدت دارو دارند باید مرتب آزمایش دهند.
جمعبندی
مصرف داروهای پرکاربرد مانند NSAIDs و PPIs اگر بدون نظارت پزشکی یا در دوزهای بالا انجام شود، میتواند به فیلترهای ظریف کلیه (نفرونها) آسیب برساند. انجام آزمایشهای کراتینین، GFR، الکترولیت و ادرار کامل قبل و پس از مصرف این داروها بهترین روش پیشگیری از آسیب است. آگاهی، پایش منظم و مشورت با پزشکان متخصص نفرولوژی مهمترین راهکار برای حفظ سلامت کلیهها و پیشگیری از نارسایی دائمی است.
منابع :
۱. Mayo Clinic – Kidney Health and NSAID Risks
۲. CDC – Chronic Kidney Disease Prevention and Monitoring
No.57
۰۴/۰۷
