آسیب کلیوی ناشی از داروها (Drug-Induced Kidney Injury) یکی از علل مهم اختلال عملکرد کلیه است که می‌تواند از مصرف داروهای رایج، مکمل‌ها یا حتی داروهای تجویزی ناشی شود. کلیه‌ها وظیفه فیلتر کردن مواد زائد و دفع داروها را دارند، بنابراین بیشترین تماس با ترکیبات دارویی در بدن را دارند. گاهی این تماس منجر به التهاب، انسداد یا آسیب سلولی در بافت کلیه می‌شود. تشخیص زودهنگام و اطلاع‌رسانی به پزشک پیش از مصرف دارو، نقش حیاتی در جلوگیری از نارسایی کلیه دارد.
مکانیزم آسیب دارویی به کلیه
داروها ممکن است از چند مسیر باعث آسیب شوند:
– تأثیر مستقیم سمی بر سلول‌های کلیه
– کاهش جریان خون کلیوی (ایسکمی یا هایپوفرفیوژن)
– واکنش‌های آلرژیک یا خودایمنی** که التهاب ایجاد می‌کنند
– انسداد مجاری ادراری توسط کریستال‌های دارویی
نتیجه این فرآیندها می‌تواند از آسیب خفیف قابل برگشت تا نارسایی کلیوی حاد (Acute Kidney Injury – AKI) متفاوت باشد.
داروهای شایع مؤثر بر کلیه
الف) داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی (NSAIDs)
مانند ایبوپروفن، ناپروکسن و دیکلوفناک
– با کاهش جریان خون به کلیه، خطر نارسایی حاد را افزایش می‌دهند
– در افراد مسن، مبتلایان به فشار خون بالا یا دیابت بیشتر دیده می‌شود
ب) داروهای آنتی‌بیوتیک
برخی آنتی‌بیوتیک‌ها می‌توانند باعث التهاب یا تجمع کریستال در کلیه شوند:
– آمینوگلیکوزیدها (مانند جنتامایسین، آمیکاسین)
– وانکومایسین
– سیپروفلوکساسین و سفالوسپورین‌ها
بررسی عملکرد کلیه هنگام مصرف طولانی این داروها ضروری است.
ج) داروهای شیمی‌درمانی
مانند سیس‌پلاتین، متوترکسات و ایفوسفامید، که به سلول‌های کلیوی آسیب مستقیم وارد می‌کنند.
– ممکن است نیاز به هیدراسیون شدید و پیگیری آزمایش‌های منظم کراتینین داشته باشند.
د) داروهای مدر (Diuretics)
در صورت مصرف بیش از حد، ممکن است باعث کم‌آبی بدن و کاهش جریان خون کلیوی شوند.
هـ) داروهای قلبی (ACE inhibitors و ARBs)
مانند لیزینوپریل یا لوزارتان.
این داروها اگرچه مفیدند، اما در بیماران دچار نارسایی کلیه یا کم‌آبی ممکن است عملکرد کلیه را تشدیداً کاهش دهند.
و) داروهای ضد ویروس و ضد قارچ
– آسی‌کلوویر، آمفوتریسین B، تنوفوویر از موارد شناخته‌شده‌ی آسیب کلیوی‌اند.
– ایجاد کریستال یا افزایش فشار در واحدهای فیلترکننده (نفرون‌ها) می‌تواند با مصرف نابجا رخ دهد.
ز) داروهای ایمنی و پیوند (Cyclosporine, Tacrolimus)
تضعیف سیستم ایمنی با این داروها ممکن است باعث تنگی عروق کلیه و کاهش عملکرد آن شود.
عوامل خطر برای آسیب کلیوی ناشی از دارو
– سن بالا
– بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت، فشار خون بالا، بیماری مزمن کلیوی (CKD)
– مصرف همزمان چند داروی کلیه‌ساز یا ترکیب مکمل‌های گیاهی ناشناخته
– کم‌آبی بدن (Dehydration)
– دوره‌های طولانی مصرف یا دوز بالای داروها
علائم هشداردهنده آسیب کلیوی دارویی
نشان‌های اولیه ممکن است خفیف و غیر اختصاصی باشند، اما در صورت تداوم مصرف دارو، علائم زیر ظاهر می‌شوند:
– کاهش حجم یا تغییر رنگ ادرار
– احساس خستگی یا تورم در پاها و اطراف چشم‌ها
– تهوع، بی‌اشتهایی یا درد در ناحیه پهلو
– افزایش سطح کراتینین و اوره (BUN) در آزمایش خون
– فشار خون بالا
بررسی و تشخیص
پزشک با معاینه و بررسی سابقه دارویی بیمار، آزمایش‌های زیر را توصیه می‌کند:
– آزمایش ادرار (Urinalysis): بررسی وجود پروتئین، خون یا کریستال‌ها
– آزمایش خون: پایش کراتینین و نرخ فیلتراسیون گلومرولی (GFR)
– سونوگرافی یا CT کلیه: جهت رد انسداد یا کاهش سایز کلیه‌ها
– در موارد مشکوک، بیوپسی کلیه برای تشخیص دقیق نوع آسیب انجام می‌شود.
درمان و پیشگیری
بر اساس نوع آسیب :
درمان
– قطع فوری داروی مسبب با نظر پزشک
– هیدراسیون کافی (تأمین آب بدن)
– استفاده از داروهای جایگزین با سمّیت کمتر
– در موارد شدید، دیالیز موقت یا دائم برای پاک‌سازی خون از داروها
پیشگیری
– مصرف هیچ دارویی بدون نظارت پزشک یا داروساز انجام نشود.
– قبل از شروع درمان با داروهای نفروتوکسیک، بررسی کراتینین پایه ضروری است.
– بیماران دیابتی و مبتلا به فشار خون بالا باید آزمایش سالانه عملکرد کلیه داشته باشند.
– مصرف مکمل‌های گیاهی ناشناخته باید محدود شود زیرا ممکن است حاوی ترکیبات آسیب‌رسان باشند.
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱– کدام داروها بیشترین احتمال آسیب کلیه را دارند؟
داروهای ضد التهاب، آنتی‌بیوتیک‌های قوی، داروهای شیمی درمانی و ضد ویروس‌ها.
۲– آیا این آسیب برگشت‌پذیر است؟
در بسیاری از موارد، اگر دارو سریع قطع شود و درمان مناسب انجام شود، عملکرد کلیه می‌تواند بازگردد.
۳– چگونه از کلیه‌ها در برابر داروها محافظت کنیم؟
مصرف آب کافی، پرهیز از مصرف همزمان داروهای متعدد، و انجام آزمایش‌های دوره‌ای بهترین راه پیشگیری است.
جمع‌بندی
آسیب کلیوی ناشی از داروها یکی از علل مهم نارسایی کلیه است، اما با آگاهی و پیش‌بینی قابل پیشگیری محسوب می‌شود. شناخت داروهای پرخطر، هیدراسیون مناسب و بررسی منظم آزمایش خون و ادرار از بروز آسیب جدی جلوگیری می‌کند. همواره باید مصرف هر داروی جدید، به‌ویژه در بیماران با سابقه بیماری کلیوی، تحت نظر پزشک انجام گیرد. حفظ سلامت کلیه‌ها به معنای حفاظت از فیلتر حیاتی بدن است.
منابع :
۱. MedlinePlus – Kidney Injury from Medications
۲. Cleveland Clinic – Nephrotoxicity Causes and Tests
No.44
۰۴/۰۷