مولتیپل اسکلروزیس (MS) یک بیماری خودایمنی پیچیده است که سیستم ایمنی بدن به میلین (غلاف محافظ سلولهای عصبی) حمله کرده و باعث التهاب، دمیلینه شدن و اختلال در عملکرد عصبی میشود. با وجود پیشرفتهای تصویربرداری (MRI)، هنوز بررسی مایع مغزی–نخاعی (CSF) یکی از دقیقترین روشها برای تشخیص و پایش پیشرفت بیماری به شمار میرود. اخیراً بیومارکرهای جدیدی در CSF شناسایی شدهاند که میتوانند روند بیماری را با دقت بالاتری پیشبینی و درمان را شخصیسازی کنند.
نقش مایع مغزی–نخاعی در تشخیص MS
CSF بازتاب مستقیمی از وضعیت سیستم عصبی مرکزی است. در بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس (MS)، ترکیب شیمیایی این مایع تغییر میکند و نشانههایی از فعالیت ایمنی درون مغز و نخاع دیده میشود. اگرچه بررسی وجود الیگوکلونال باندها (OCB) و شاخص IgG سالها به عنوان معیار طلایی تشخیص MS شناخته میشد، اما تحقیقات جدید نشان دادهاند که این پارامترها بهتنهایی برای درک پویایی بیماری کافی نیستند.
بیومارکرهای کلاسیک در کنار نشانگرهای نوین
بیومارکرهای کلاسیک همچون Oligoclonal Bands (OCB) و IgG Index هنوز پایهایترین شاخصهای تشخیص مولتیپل اسکلروزیس (MS) هستند. با این حال، ظهور تکنیکهای پروتئومیکس و نانوآنالیز، امکان شناسایی دهها مولکول جدید را در CSF بیماران MS فراهم کرده است.
Neurofilament Light Chain (NfL) – نشانگر تخریب آکسونی
– یکی از مهمترین بیومارکرهای جدید در MS است.
– افزایش سطح NfL در CSF نشاندهندهی آسیب مداوم به آکسونهای عصبی است.
– در بیماران با فعالیت بالای بیماری و ضایعات گسترده در MRI، سطح NfL افزایش محسوسی دارد.
– پیگیری دورهای سطح NfL میتواند اثر درمان با داروهای تعدیلکننده ایمنی (مثل اینترفِرون بتا) را ارزیابی کند.
۲. Glial Fibrillary Acidic Protein (GFAP) – شاخص آستروسیتوز و آسیب گلیایی
– GFAP پروتئینی است که از سلولهای گلیال (آستروسیتها) آزاد میشود.
– افزایش GFAP در CSF نشانهی فعال شدن آستروسیتها و التهاب مزمن در MS است، بهویژه در مراحل پیشرونده بیماری (Progressive MS).
– نسبت GFAP به NfL به افتراق MS عودکننده–بهبود یابنده (RRMS) از نوع پیشرونده کمک میکند.
۳. Chitinase-3-like-1 (CHI3L1 یا YKL-40) – بازتاب التهاب عصبی
– سطح بالای CHI3L1 در CSF با پیشرفت سریعتر MS و شدت بیشتر ضایعات مغزی مرتبط است.
– این مارکر در مراحل اولیه بیماری افزایش مییابد و میتواند نشانهی تبدیل Clinically Isolated Syndrome (CIS) به MS قطعی باشد.
– مطالعات نشان دادهاند که سطح YKL-40 با میزان ناتوانی نورولوژیک (EDSS score) همبستگی دارد.
۴. CXCL13 – نشانگر فعال بودن پاسخ ایمنی B سلها
– CXCL13 یک کموکاین است که B سلها را به نواحی التهابی در CSF هدایت میکند.
– افزایش سطح CXCL13 در CSF بیانگر فعالیت سیستم ایمنی و تشکیل فولیکولهای لنفوئیدی در مننژ است.
– استفادهی تشخیصی: پیشبینی احتمال عود سریع پس از تشخیص اولیه و تخمین پاسخ به درمانهای ضد B سل (مثل Ocrelizumab).
۵. سولوبل CD27 و CD21 – شاخصهای واکنش لنفوسیتی مزمن
– این مولکولها از سطح سلولهای T و B فعال جدا شده و وارد CSF میشوند.
– سطوح بالای آنها نشاندهندهی التهاب مداوم داخل مغز است.
– مطالعات جدید نشان دادهاند که ترکیب CXCL13 و sCD27 از OCB در پیشبینی شدت بیماری دقیقتر عمل میکند.
۶. Neurogranin – شاخص ارتباط سیناپسی و شناختی
– Neurogranin پروتئینی است مرتبط با سلامت سیناپسها.
– کاهش آن در CSF بیماران MS نشاندهندهی تخریب سیناپسی و اختلالات شناختی است.
– میتواند برای پایش اثر درمانهای نورورستوراتیو (بازسازی عصبی) بهکار رود.
ترکیب بیومارکرها و آیندهی تشخیص شخصیسازیشده
تحقیقات نوین در زمینه پروتئومیکس و ژنومیکس، چشمانداز جدیدی برای درک کامل پاتوفیزیولوژی MS گشوده است. ترکیب همزمان چند بیومارکر – شامل NfL، GFAP، CHI3L1، CXCL13 و OCB – میتواند پانلی دقیق برای تشخیص، پیشبینی عود، و بررسی پاسخ به درمان فراهم کند.
کاربرد بالینی بیومارکرهای جدید در پایش درمان
– NfL: شاخص کلیدی برای بررسی اثر داروهای تعدیل ایمنی.
– GFAP: کمک به تعیین مرحله پیشرونده بیماری.
– CXCL13 و sCD27: جهت پیشبینی پاسخ به درمانهای ضد سلولهای B.
– YKL-40: ارزیابی سرعت التهاب و خطر تبدیل مراحل اولیه به فرم مزمن.
پرسشهای متداول (FAQ)
۱. آیا بیومارکرهای جدید جایگزین MRI خواهند شد؟
خیر، بلکه آنها مکمل MRI بوده و اطلاعات عملکردی و ایمنی در سطح میکروسکوپی ارائه میدهند.
۲. آیا آزمایش NfL در ایران انجام میشود؟
در برخی مراکز پژوهشی و دانشگاهی قابل انجام است ولی هنوز وارد کاربرد وسیع بالینی نشده است.
۳. آیا بررسی CHI3L1 برای همه بیماران ضروری است؟
در حال حاضر محدود به مطالعات تحقیقاتی و بیماران مشکوک به مراحل اولیه یا پیشرونده مولتیپل اسکلروزیس (MS) است.
۴. آیا این بیومارکرها میتوانند پاسخ به درمان را پیشبینی کنند؟
بله، تغییرات سریالی در سطح NfL و CXCL13 اطلاعات دقیقی از اثر بخشی داروهای جدید ارائه میدهند.
جمعبندی
بیومارکرهای جدید مایع مغزی–نخاعی در تشخیص و پایش مولتیپل اسکلروزیس، تحولی بزرگ در پزشکی شخصی ایجاد کردهاند. بررسی ترکیبی NfL، GFAP، CXCL13 و CHI3L1 میتواند نهتنها شدت التهاب و آسیب عصبی را مشخص کند، بلکه مسیر درمانی بهینه برای هر بیمار را نیز تعیین نماید. آیندهی تشخیص MS به سوی تحلیل چندمولکولی و پیشبینی دقیق پیشرفت بیماری پیش میرود – رویکردی که درمان را از «یکسان برای همه» به «دقیق برای هر فرد» تبدیل میکند.
منابع :
۱. Mayo Clinic – Multiple Sclerosis (Diagnosis and Tests)
۲. Cleveland Clinic – CSF Biomarkers in Multiple Sclerosis
No.4
۰۴/۰۸
