زردی (یرقان) پدیده‌ای نسبتاً رایج در نوزادان تازه‌متولد است و اغلب با افزایش موقت بیلی‌روبین در خون رخ می‌دهد. در بیشتر موارد، زردی فیزیولوژیک بوده و بدون عارضه خاصی برطرف می‌شود. اما زمانی که سطح بیلی‌روبین به مقادیر خطرناک برسد یا بالا باقی بماند، می‌تواند به یک وضعیت نادر ولی بسیار جدی منجر شود: کرنیکتروس نوزادی (Kernicterus)، نوعی آسیب دائمی مغزی ناشی از سمیت بیلی‌روبین.
بیلی‌روبین چیست و چرا افزایش می‌یابد؟
بیلی‌روبین محصول تجزیه گلبول‌های قرمز پیر است. زمانی که هموگلوبین در کبد و طحال تجزیه می‌شود، بیلی‌روبین غیرمستقیم (غیرکونژوگه) تولید شده و به آلبومین متصل می‌گردد. سپس در کبد، توسط آنزیم UDP‑glucuronosyltransferase (UGT1A1) به شکل مستقیم (کونژوگه) تبدیل می‌شود تا از بدن دفع گردد.
در نوزادان به دلیل نابالغ بودن کبد، فعالیت این آنزیم کمتر است و نتیجه آن افزایش بیلی‌روبین غیرمستقیم در خون است. این وضعیت اگر از حد فیزیولوژیک بگذرد، ممکن است به بیلی‌روبین آزاد سمی منجر شود.
تست بیلی‌روبین چگونه انجام می‌شود؟
۱. آزمایش بیلی‌روبین تام (Total Bilirubin)
مجموع بیلی‌روبین مستقیم و غیرمستقیم است. این تست شاخص اصلی غربالگری زردی نوزاد محسوب می‌شود.
– مقدار طبیعی در نوزادان معمولاً کمتر از ۵ mg/dL است.
– سطح بالاتر از ۱۵ mg/dL در شیرخواران ترم یا >۱۰ mg/dL در نوزادان نارس نیازمند بررسی فوری است.
۲. بیلی‌روبین غیرمستقیم (Unconjugated)
افزایش این بخش معمولاً نشانگر زردی فیزیولوژیک یا همولیز است
۳. بیلی‌روبین مستقیم (Conjugated)
افزایش آن بیشتر در بیماری‌های کبدی، انسداد صفراوی یا عفونت‌های نوزادی دیده می‌شود.
۴. اندازه‌گیری غیرتهاجمی (TcB)
به وسیله دستگاه ترانس‌کوتانئوس بیلی‌روبینومتر از روی پوست، سطح تقریبی بیلی‌روبین برآورد می‌شود؛ روشی سریع و بدون نیاز به خون‌گیری.
چه عواملی باعث افزایش خطر بیلی‌روبین بالا می‌شوند؟
– نارس بودن (Prematurity)
– ناسازگاری گروه خونی Rh یا ABO بین مادر و نوزاد
– کم‌وزنی هنگام تولد
– کمبود تغذیه با شیر مادر یا دهیدراسیون
– کمبود آنزیم G6PD
– وجود کبودی یا هماتوم زایمانی
– سابقه خانوادگی زردی شدید
این عوامل همگی احتمال افزایش بیلی‌روبین غیرمستقیم را بالا برده و در صورت عدم درمان، زمینه بروز کرنیکتروس نوزادی را فراهم می‌کنند.
کرنیکتروس نوزادی؛ خطر پنهان در زردی شدید
کرنیکتروس نوعی آسیب مغزی غیرقابل برگشت است که در اثر نفوذ بیلی‌روبین غیرباند (آزاد) به بافت مغز، به‌ویژه ساختارهای هسته قاعده‌ای و ساقه مغز، رخ می‌دهد. این حالت معمولاً زمانی ایجاد می‌شود که سطح بیلی‌روبین کلی بالاتر از ۲۰-۲۵ mg/dL برسد و درمان مناسب انجام نشود.
علائم هشدار اولیه:
– خواب‌آلودگی شدید یا بی‌حالی
– مکیدن ضعیف شیر
– جیغ یا گریه با صدای بلند و غیرطبیعی
– کاهش تون عضلانی (هیپوتونی)
– تب، تشنج یا حرکات غیرارادی
یامدهای طولانی‌مدت:
– فلج مغزی ناشی از کرنیکتروس (Choreoathetoid cerebral palsy)
– کم‌شنوایی حسی‌عصبی دائمی
– اختلالات گفتاری و شناختی
– آسیب بینایی یا حرکات غیرارادی چشم (Nystagmus)
درمان زردی و پیشگیری از کرنیکتروس
۱. فتو‌تراپی (نوردرمانی)
درمان استاندارد زردی با نور آبی است که باعث تبدیل بیلی‌روبین غیرمستقیم به مشتقات محلول در آب می‌گردد تا از بدن دفع شود.
۲. تعویض خون (Exchange Transfusion)
در موارد بحرانی با سطح بیلی‌روبین بسیار بالا یا شکست فتو‌تراپی انجام می‌شود تا خون نوزاد با خون سالم جایگزین گردد.
۳. تغذیه مناسب با شیر مادر
افزایش دفعات تغذیه موجب دفع سریع‌تر بیلی‌روبین از طریق مدفوع می‌شود.
۴. درمان علت زمینه‌ای
در موارد ناسازگاری Rh یا کمبود G6PD، اقدامات اصلاحی مانند تزریق ایمونوگلوبولین (IVIG) یا اصلاح آنزیمی ضروری است.
زمان انجام تست بیلی‌روبین در نوزادان
– در تمام نوزادان بین ۲۴ تا ۴۸ ساعت پس از تولد باید سنجش سطح بیلی‌روبین انجام شود.
– نوزادانی که در ۲۴ ساعت اول زرد می‌شوند، باید سریع‌تر بررسی گردند.
– نوزاد پس از ترخیص نیز در صورت تداوم یا تشدید زردی باید زیر نظر پزشک مجدداً آزمایش دهد.
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱. آیا زردی نوزاد همیشه خطرناک است؟
خیر. بیشتر موارد خفیف هستند و بدون درمان خاصی بهبود می‌یابند. اما سطوح بالای بیلی‌روبین یا شروع زردی در ۲۴ ساعت اول نیازمند بررسی فوری است.
۲. آیا فتو‌تراپی عارضه دارد؟
به‌ندرت. شایع‌ترین اثر موقتی خشکی پوست یا اسهال خفیف است، اما مزایای آن به‌مراتب بیشتر است.
۳. آیا زردی شیر مادر خطرناک است؟
زردی ناشی از شیر مادر اغلب خفیف است، ولی با قطع موقت تغذیه بهبود می‌یابد. با این حال باید از سایر علل خطرناک افتراق داده شود.
جمع‌بندی
تست بیلی‌روبین ابزاری حیاتی در تشخیص و پیشگیری از عارضه خطرناک کرنیکتروس است. اندازه‌گیری زودهنگام، پایش مداوم و درمان سریع زردی نوزادی، کلید حفاظت از مغز نوزاد در برابر آسیب‌های دائمی است. آگاهی والدین از علائم هشدار و مراجعه به‌موقع به پزشک، نقش مهمی در پیشگیری از عواقب غیرقابل بازگشت دارد.
منابع :
۱. [Mayo Clinic – Newborn Jaundice and Bilirubin Test)
۲. [MedlinePlus – Bilirubin Blood Test]
No.49
۰۴/۰۸