اختلالات حافظه و کاهش تمرکز در بیماران دیابتی از جمله شکایات شایعی است که اغلب به‌اشتباه صرفاً به “افسردگی” یا “استرس مزمن” نسبت داده می‌شود. اما تحقیقات جدید نشان داده‌اند که نوسانات قند خون و افزایش مزمن HbA1c می‌تواند به‌طور مستقیم بر عملکرد شناختی، جریان خون مغزی و ساختار نورونی تأثیر بگذارد. بنابراین، تفسیر دقیق نتایج هموگلوبین گلیکوزیله (HbA1c) در این بیماران نه‌تنها برای کنترل قند خون، بلکه برای پیشگیری از آسیب‌های شناختی اهمیت حیاتی دارد.
HbA1c چیست و چه چیزی را نشان می‌دهد؟
HbA1c درصدی از هموگلوبین است که به مولکول گلوکز متصل شده است. این شاخص نشان‌دهنده‌ی میانگین قند خون در سه ماه گذشته است و برخلاف قند خون ناشتا، تغییرات کوتاه‌مدت را نشان نمی‌دهد.
– محدوده طبیعی: کمتر از %۵.۷
– پیش‌دیابت: بین %۵.۷ تا %۶.۴
– دیابت کنترل‌نشده: بیش از %۶.۵
هر ۱٪ افزایش در HbA1c معادل افزایشی حدود ۳۰ mg/dL در میانگین گلوکز خون است.
ارتباط HbA1c بالا با عملکرد مغزی
سطوح بالاتر HbA1c در اختلالات حافظه و تمرکز و افزایش خطر دمانس وابسته به دیابت (Diabetic Cognitive Decline) همراه است. این تأثیرات از سه مسیر اصلی رخ می‌دهد:
– اختلال در گردش خون مغزی: قند بالا موجب تخریب تدریجی مویرگ‌های مغز و کاهش اکسیژن‌رسانی به نواحی مسئول حافظه مانند هیپوکامپ می‌شود.
– استرس اکسیداتیو و التهاب عصبی: افزایش HbA1c فعالیت رادیکال‌های آزاد را تشدید کرده و به نورون‌ها آسیب می‌زند.
– تأثیر روی انسولین مغزی: مقاومت به انسولین در مغز باعث افت انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند آستیل‌کولین می‌شود که برای تمرکز و یادگیری ضروری‌اند.
تفسیر HbA1c در بیماران با علائم شناختی
در بیمارانی که با کاهش تمرکز یا فراموشی مراجعه می‌کنند، تفسیر HbA1c باید فراتر از کنترل قند متداول انجام شود:
– اگر HbA1c بین ۶.۵ تا ۸٪ باشد و بیمار شکایت از خستگی ذهنی و گیجی مکرر دارد، نشانگر نوسانات قند خون و افت‌وخیز عملکرد مغز است.
– مقادیر بالاتر از ۸٪ معمولاً با هایپرگلیسمی مزمن، التهاب مویرگی مغز و آسیب نورونی برگشت‌ناپذیر همراه است.
– در HbA1cهای نسبتاً طبیعی (۵.۵–۶٪) ولی با علائم شناختی، باید احتمال افت قند خون‌های مکرر (Hypoglycemia Unawareness) یا نوسان قند شدید روزانه بررسی شود که می‌تواند در عملکرد ذهنی تأثیرگذار باشد.
نقش نوسانات قند در خستگی مغزی
حتی در شرایطی که HbA1c طبیعی است، نوسان شدید بین هایپر و هیپوگلیسمی باعث:
– بی‌ثباتی خلق،
– خستگی ذهنی،
– سردردهای مکرر و
– اختلال در یادگیری کوتاه‌مدت می‌شود.
بنابراین پزشک باید به‌جای اتکا به یک عدد، الگوی تغییرات قند در طول روز را از طریق تجهیزات پایش مداوم (CGM) بررسی کند.
تأثیر درمان بر بهبود حافظه
بررسی‌ها نشان داده‌اند که کنترل دقیق HbA1c در اختلالات حافظه و تمرکز و اجتناب از هیپوگلیسمی مکرر می‌تواند در طول چندماه باعث بهبود تمرکز، خواب و سرعت پردازش ذهنی شود. راهکارهای مؤثر عبارت‌اند از:
– تعدیل دوز انسولین با هدف حفظ HbA1c بین ۶ تا ۷٪
– استفاده از داروهای افزایش‌دهنده حساسیت انسولین مانند متفورمین یا GLP‑۱ آنالوگ‌ها
– مصرف رژیم غذایی با شاخص گلایسمی پایین
– انجام فعالیت‌های هوازی منظم و خواب کافی
– پایش مستمر قند و اجتناب از تغییرات ناگهانی در رژیم درمان
چه زمانی تست HbA1c باید تکرار شود؟
– هر ۳ ماه در بیماران تحت درمان فعال با انسولین
– هر ۶ ماه در بیماران کنترل‌شده با رژیم و داروهای خوراکی
– در بیماران دارای علائم شناختی، حتی زودتر، برای بررسی ارتباط نوسانات قند با اختلال ذهنی
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱. آیا قند خون طبیعی می‌تواند با HbA1c بالا همراه باشد؟
بله، در شرایطی مانند مقاومت به انسولین یا بعد از وعده‌های غذایی سنگین، ممکن است میانگین قند بالا بماند در حالی‌که قند ناشتا طبیعی است.
۲. آیا HbA1c پایین همیشه نشانه خوبی است؟
خیر. HbA1c کمتر از ۵.۵ در بیمار دیابتی ممکن است نشانه‌ی هیپوگلیسمی مکرر باشد که خود عامل اختلال تمرکز و آسیب مغزی است.
۳. آیا بهبود HbA1c می‌تواند باعث بازگشت حافظه شود؟
در مراحل اولیه بله؛ کاهش التهاب و افزایش جریان خون مغزی پس از اصلاح قند، عملکرد شناختی را تا حد زیادی بهبود می‌دهد.
جمع‌بندی
تفسیر هوشمندانه‌ی HbA1c در اختلالات حافظه و تمرکز ، تستی ارزشمند برای تشخیص و پیشگیری از دمانس دیابتی است. HbA1c صرفاً یک عدد نیست؛ بلکه بازتابی از سلامت مغز، تعادل متابولیک و عملکرد عصب-گلوکز است. کنترل اصولی این شاخص در محدوده‌ی ۶ تا ۷٪ نه‌تنها خطر عوارض چشمی و کلیوی، بلکه احتمال زوال شناختی مرتبط با دیابت را نیز به‌طور معنی‌داری کاهش می‌دهد.
منابع :
۱. [Mayo Clinic – HbA1c Test and Diabetes Control](
۲. [NIH – Hyperglycemia and Cognitive Impairment Research (2024)]
No.34
۰۴/۰۸