دیابت کنترلنشده، یکی از شایعترین بیماریهای مزمن در جهان است که در صورت عدم کنترل دقیق، میتواند کلیهها را بهصورت خاموش و تدریجی آسیب بزند. در واقع، نفروپاتی دیابتی یکی از مهمترین عوارض درازمدت دیابت نوع ۱ و نوع ۲ است و تا زمانی که به مرحله پیشرفته نرسد، اغلب بدون علامت باقی میماند.
اما سؤال اصلی بیماران این است: آزمایشهای کلیه باید هر چند وقت یکبار انجام شوند تا از بروز آسیب جلوگیری گردد؟ پاسخ این سؤال را میتوان در برنامهریزی هوشمند برای پایش منظم عملکرد کلیهها یافت.
دیابت چگونه کلیه را آسیب میزند؟
قند خون بالا در طولانیمدت باعث تغییر در ساختار رگهای کوچک و فیلترهای کلیه (گلومرولها) میشود. زمانی که این فیلترها ضعیف میشوند، پروتئین بهجای ماندن در خون، وارد ادرار شده و نشانهای از آغاز نفروپاتی دیابتی است.
مکانیسم آسیب کلیوی در دیابت:
– افزایش فشار داخل گلومرولها و تغییر پوسته پایه فیلتر
– تجمع محصولات گلیکوزیله (نیمهسمی) در بافت کلیوی
– التهاب مزمن و تشکیل بافت فیبروتیک در نفرونها
– کاهش تدریجی نرخ فیلتراسیون کلیوی (GFR) و افزایش کراتینین خون
در مراحل ابتدایی، بیمار هیچ علامت مشهودی ندارد؛ اما آسیب وجود دارد و تنها با آزمایشهای دورهای کلیه قابل تشخیص است.
آزمایشهای ضروری برای بررسی عملکرد کلیه در بیماران دیابتی
پایش عملکرد کلیه در بیماران دیابتی باید بهصورت منظم انجام شود، زیرا تشخیص زودهنگام، از پیشرفت آسیب جلوگیری میکند.
مهمترین آزمایشها شامل:
– کرِاتینین خون (Serum Creatinine): شاخص اولیه عملکرد فیلتر کلیه. افزایش آن نشانه کاهش تصفیه است.
– تخمین نرخ فیلتراسیون گلومرولی (eGFR): بر اساس کراتینین، سن و جنس محاسبه میشود؛ عدد پایینتر از ۶۰ ml/min نشانگر آسیب متوسط به شدید است.
– نسبت آلبومین به کرِاتینین در ادرار (ACR): وجود پروتئین در ادرار (آلبومینوری) اولین نشانه نفروپاتی دیابتی محسوب میشود.
– آزمایش کامل ادرار (Urinalysis): بررسی قند، پروتئین، خون یا تغییر رنگ و چگالی ادرار.
– BUN (نیتروژن اوره خون): افزایش آن نشانه تجمع مواد زاید و ضعف کلیه در دفع آنهاست.
هر چند وقت باید آزمایش کلیه در دیابت انجام شود؟
پاسخ به این سؤال به شدت و نوع دیابت و سطح کنترل قند خون بستگی دارد، اما راهنماییهای بینالمللی از جمله Mayo Clinic، CDC و Cleveland Clinic پیشنهاد میکنند:
افراد مبتلا به دیابت نوع ۱:
– اولین آزمایش عملکرد کلیه ۵ سال پس از تشخیص دیابت انجام شود.
– پس از آن، حداقل سالی یکبار تکرار گردد.
افراد مبتلا به دیابت نوع ۲:
– از زمان تشخیص، باید آزمایشهای کلیه انجام شوند.
– سپس، در صورت کنترل خوب قند خون، سالانه یکبار؛ و اگر کنترل ضعیف است یا فشار خون بالا وجود دارد، هر ۳ تا ۶ ماه یکبار
در بیماران با علامت یا نوسان شدید قند خون:
– آزمایشها باید در بازههای کوتاهتر (۳ ماهه) انجام شود تا تغییرات زود تشخیص داده شوند.
نشانههایی که نیاز به آزمایش فوری کلیه دارند
علاوه بر برنامه منظم، برخی علائم هشداردهنده باید جدی گرفته شوند و فوراً بررسی شوند:
– تورم اطراف چشم یا مچ پا
– کاهش حجم ادرار یا ادرار کفآلود
– احساس خستگی مزمن یا تهوع
– افزایش ناگهانی فشار خون
– تغییر رنگ یا بوی ادرار
راهکارهای پیشگیری از آسیب کلیه در بیماران دیابتی
اگرچه آزمایشهای دورهای اهمیت بالا دارند، سبک زندگی نقش اساسی در پیشگیری دارد.
توصیههای کاربردی:
- حفظ قند خون بین محدودهی هدف (HbA1c زیر ۷)
- کنترل دقیق فشار خون (ترجیحاً کمتر از ۱۳۰/۸۰ میلیمتر جیوه)
- محدود کردن مصرف نمک و پروتئین حیوانی زیاد
- ترک سیگار و کاهش مصرف داروهای ضدالتهابی غیرضروری (NSAIDs)
- ورزش منظم و نوشیدن آب کافی (در حد توصیه پزشک)
- پایش منظم وزن، فشار خون و آزمایش ادرار.
اهمیت تشخیص زودهنگام در نفروپاتی دیابتی
تشخیص زودهنگام نفروپاتی دیابتی باعث میشود اقدامات درمانی پیشگیرانه مانند مصرف داروهای ACE inhibitors یا ARBs (مانند لوزارتان، انالاپریل) شروع شود تا فشار داخل گلومرولها کاهش یابد و روند تخریب کلیه آهستهتر گردد.
در بسیاری از بیماران، اگر آلبومینوری در مراحل اولیه تشخیص داده شود، احتمال بازگشت نسبی عملکرد کلیه وجود دارد و میتوان از نیاز به دیالیز جلوگیری کرد.
پرسشهای متداول (FAQ)
۱– آیا همه بیماران دیابتی باید آزمایشهای کلیه انجام دهند؟
بله، هر فرد مبتلا به دیابت – حتی بدون علامت – باید آزمایش کراتینین و ادرار را طبق برنامه سالانه انجام دهد.
۲– اگر نتایج طبیعی باشد، آیا نیازی به ادامه آزمایشها هست؟
بله، آسیب کلیه ممکن است در آینده رخ دهد. تداوم پایش منظم ضروری است.
۳– آیا آزمایشهای خانگی فشار خون یا ادرار کفآلود نشانه کافی هستند؟
خیر، فقط آزمایشهای آزمایشگاهی معتبر میتوانند عملکرد واقعی کلیه را نشان دهند.
جمعبندی
دیابت کنترلنشده یکی از عوامل اصلی آسیب تدریجی کلیههاست. این آسیب معمولاً بدون علامت آغاز میشود، بنابراین انجام آزمایشهای منظم کلیه مهمترین اقدام برای پیشگیری از نفروپاتی دیابتی است. تنظیم دقیق قند خون، فشار خون، و پایش سالانه یا هر شش ماه یکبار، بهترین راه برای حفظ سلامت کلیهها و جلوگیری از دیالیز آینده است.
منابع :
۱. Mayo Clinic – Diabetic Nephropathy and Kidney Tests
۲. CDC – Diabetes and Chronic Kidney Disease Awareness
No 64
۰۴/۰۷
