آنتیبیوتیکها از ستونهای اصلی درمان عفونتهای باکتریایی هستند، اما مصرف آنها بدون ارزیابی دقیق عملکرد کلیه میتواند خطرناک باشد. بسیاری از آنتیبیوتیکهای قوی نه تنها توسط کلیه دفع میشوند، بلکه در صورت اختلال عملکرد کلیوی میتوانند موجب تجمع در بدن، افزایش سمیت و آسیبهای جدی به بافتهای کلیه شوند. به همین دلیل، پیش از تجویز داروهای آنتیبیوتیکی قوی، پایش عملکرد کلیه اقدامی حیاتی برای حفظ ایمنی بیمار است.
چرا بررسی عملکرد کلیه قبل از مصرف آنتیبیوتیک اهمیت دارد؟
کلیهها نقش اصلی در دفع مواد زائد و داروها دارند. اگر عملکرد آنها کاهش یافته باشد، میزان سموم و ترکیبات دارویی در جریان خون افزایش مییابد و ممکن است اثرات جانبی شدید رخ دهد. برخی آنتیبیوتیکها بهطور مستقیم نفروتوکسیک (آسیبزا برای کلیه) هستند.
علل حساسیت بالای کلیه به آنتیبیوتیکها
– غلظت بالا از دارو در لولههای کلیوی پس از فیلتراسیون.
– جریان خون زیاد کلیهها که دارو را مستقیماً در معرض سلولهای حساس قرار میدهد.
– نیاز مداوم کلیهها به اکسیژن که آسیب سلولی ناشی از دارو را تشدید میکند.
آنتیبیوتیکهایی که نیاز به پایش عملکرد کلیه دارند
برخی آنتیبیوتیکها بیش از دیگران احتمال بروز آسیب کلیوی دارند و باید در بیماران با کاهش عملکرد کلیه **با احتیاط یا در دوز تنظیمشده** مصرف شوند:
– آمینوگلیکوزیدها مانند *Gentamicin، Amikacin، Tobramycin*
→ خطر نفروتوکسیسیتی بالا؛ باید با اندازهگیری کراتینین پلاسما و نرخ فیلتراسیون گلومرولی (GFR) پایش شود.
– وانکومایسین (Vancomycin)
→ تجمع بیش از حد آن، علت شایع آسیب کلیوی در بیماران بستری.
– پنیسیلینها و سفالوسپورینها در دوزهای بالا، بهویژه در بیماران مسن یا دچار نارسایی کلیه.
– تریمتوپریم-سولفامتوکسازول (TMP-SMX)
→ ممکن است سطح کراتینین را بالا برده و باعث تجمع پتاسیم گردد.
– فلوروکینولونها مانند *Ciprofloxacin*
→ در بیماران با کلیه ضعیف سبب تشدید سمیت عصبی و کلیوی میشود.
آزمایشهای ضروری قبل از تجویز آنتیبیوتیک قوی
پزشک پیش از شروع درمان باید عملکرد کلیه را با آزمایشهای زیر ارزیابی کند تا دوز دارو بر اساس وضعیت بیمار تنظیم شود:
– کراتینین سرم (Serum Creatinine): شاخص اصلی دفع مواد از کلیه؛ بالا بودن آن نشانه کاهش عملکرد است.
– نرخ فیلتراسیون گلومرولی (eGFR): مقدار خون تصفیهشده در هر دقیقه. پایین بودن آن نیاز به کاهش دوز دارد.
– نیتروژن اوره خون (BUN): در صورت افزایش همراه با کراتینین، احتمال نارسایی کلیه مطرح میشود.
– الکترولیتها (سدیم، پتاسیم، کلسیم): برخی آنتیبیوتیکها باعث تغییر در توازن الکترولیتها میشوند.
تنظیم دوز آنتیبیوتیک بر اساس عملکرد کلیه
در افراد با اختلال عملکرد کلیه، پزشک معمولاً اقدامات زیر را انجام میدهد
– کاهش مقدار کلی دوز دارو یا افزایش فاصله زمانی بین تجویزها.
– انتخاب جایگزینهای ایمنتر با دفع کبدی.
– پایش مکرر کراتینین و مقادیر دارو در خون طی درمان.
– افزایش مصرف مایعات برای کمک به دفع سریعتر دارو.
به عنوان مثال، در بیمار با eGFR زیر ۳۰ میلیلیتر در دقیقه، آمینوگلیکوزیدها و وانکومایسین باید با حداقل دوز ممکن و تحت پایش دقیق سطح خونی مصرف شوند.
پیشگیری از آسیب کلیه ناشی از مصرف آنتیبیوتیک
– نوشیدن آب کافی و هیدراته ماندن در طول درمان.
– پرهیز از مصرف همزمان داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) با آنتیبیوتیک.
– انجام آزمایش عملکرد کلیه قبل و حین مصرف داروهای طولانیمدت.
– گزارش فوری علائمی مانند کاهش ادرار، تورم پاها، یا تهوع به پزشک.
– اجتناب از مصرف خودسرانه آنتیبیوتیک و رعایت دقیق دوز تجویز شده.
ارتباط میان عملکرد کلیه و اثربخشی درمان
درمان ضدباکتری مؤثر زمانی رخ میدهد که دوز دارو بهاندازهای باشد که غلظت کافی در خون و بافت مبتلای عفونت ایجاد کند، اما در صورت اختلال عملکرد کلیه، تجمع دارو ممکن است منجر به اثرات سمی شود، نه درمان. بنابراین تنظیم دارو بر اساس عملکرد کلیه هم ایمنی بیمار را تضمین میکند و هم موفقیت درمان را افزایش میدهد.
پرسشهای رایج (FAQ)
۱-آیا هر بیمار قبل از مصرف آنتیبیوتیک باید آزمایش کلیه دهد؟
در داروهای معمولی نه، اما در آنتیبیوتیکهای قوی یا بیماران مسن، دیابتی یا مبتلا به فشار خون بالا حتماً لازم است.
۲- چگونه بدانیم آنتیبیوتیک به کلیه آسیب زده است؟
ظهور علائمی مثل کاهش ادرار، تورم، تهوع و افزایش کراتینین در آزمایش خون نشانه آسیب کلیوی است.
۳– آیا نوشیدن زیاد آب از آسیب کلیه جلوگیری میکند؟
در بسیاری از موارد بله؛ افزایش مایعات باعث رقیق شدن دارو و دفع سریعتر آن میشود.
جمعبندی
آنتیبیوتیکها نجاتدهنده زندگی هستند، اما استفاده نادرست از آنها میتواند به کلیه آسیب وارد کند. ارزیابی دقیق عملکرد کلیه با آزمایشهای کراتینین، BUN و eGFR پیش از تجویز داروهای قوی، ضروری است. این بررسی نهتنها از بروز نفروتوکسیسیتی جلوگیری میکند، بلکه امکان تنظیم دوز دقیق و دستیابی به درمان مؤثر را فراهم میآورد. مراقبت از کلیهها، یعنی حفظ توان بدن در برابر عوارض دارویی و حفظ کیفیت زندگی بیمار
منابع :
۱. [Mayo Clinic – Antibiotics and kidney function]
2. [Cleveland Clinic – Antibiotic nephrotoxicity and monitoring]
No.74
۰۴/۰۷
