لوسمی مزمن میلوئیدی (Chronic Myeloid Leukemia – CML) نوعی سرطان خون و مغز استخوان است که در آن سلول‌های بنیادی میلوئیدی به‌طور کنترل‌نشده تکثیر می‌شوند. این بیماری معمولاً آهسته‌تر از لوسمی‌های حاد پیشرفت می‌کند و بیشتر در بزرگسالان میانسال و سالمند دیده می‌شود. کشف درمان‌های هدفمند مانند داروهای مهارکنندهٔ تیروزین‌کیناز (TKI) باعث شده است که CML از یک بیماری با مرگ‌ومیر بالا به یک بیماری مزمنِ قابل‌کنترل تبدیل شود.
CML چگونه ایجاد می‌شود؟
ویژگی اصلی CML وجود کروموزوم فیلادلفیا است؛ حاصل جابه‌جایی ژنتیکی میان کروموزوم‌های ۹ و ۲۲ که ژن ترکیبی BCR-ABL را ایجاد می‌کند. این ژن باعث تولید پروتئینی می‌شود که فعالیت تیروزین‌کیناز غیرقابل‌کنترل دارد و سلول‌های میلوئیدی را به تکثیر بی‌وقفه وامی‌دارد.
علائم شایع
CML اغلب در مراحل اولیه بدون علامت است و در یک آزمایش خون روتین کشف می‌شود. با پیشرفت بیماری، علائم زیر ممکن است ظاهر شوند:
- خستگی و ضعف
- کاهش وزن بی‌دلیل
- تب یا تعریق شبانه
- احساس پری در شکم (به‌علت بزرگ‌شدن طحال)
- درد یا حساسیت استخوانی
- خونریزی یا کبودی آسان
مراحل پیشرفت CML
CML معمولاً سه فاز دارد:
- فاز مزمن: بیشتر بیماران هنگام تشخیص در این مرحله‌اند؛ تعداد بالای سلول‌های سفید خون وجود دارد اما علائم خفیف یا غایب‌اند.
- فاز تسریع‌شده: بیماری تهاجمی‌تر می‌شود و پاسخ به درمان ضعیف‌تر خواهد بود.
- فاز بلاست (بحران بلاست): شبیه لوسمی حاد می‌شود و تعداد زیادی بلاست نابالغ در خون و مغز استخوان دیده می‌شود. این مرحله خطرناک‌ترین فاز بیماری است.
عوامل خطر
- سن بالاتر (میانسالی و سالمندی)
- جنس مرد (شیوع کمی بالاتر نسبت به زنان)
- مواجهه با اشعهٔ پرانرژی (نادر، اما در برخی بازماندگان پرتودهی شدید گزارش شده است)
- اغلب بیماران سابقهٔ خانوادگی یا علت مشخصی ندارند.
روش‌های تشخیص
- CBC و اسمیر خون محیطی: نشان‌دهندهٔ افزایش چشمگیر گلبول سفید.
- آسپیراسیون و بیوپسی مغز استخوان: برای تأیید تشخیص و بررسی مرحلهٔ بیماری.
- تست‌های سیتوژنتیک (کاریوتایپ و FISH): برای شناسایی کروموزوم فیلادلفیا.
- آزمون‌های مولکولی (RT-PCR): برای اندازه‌گیری سطح ژن BCR-ABL و پایش درمان.
گزینه‌های درمانی
۱. مهارکننده‌های تیروزین‌کیناز (TKIs)
اصلی‌ترین درمان CML هستند و با مهار فعالیت ژن BCR-ABL، تکثیر غیرطبیعی سلول‌ها را متوقف می‌کنند. داروهای مهم:
- ایماتینیب (Imatinib)
- داساتینیب (Dasatinib)
- نیلوتینیب (Nilotinib)
- بوسوتینیب (Bosutinib)
- پوناتینیب (Ponatinib) برای موارد مقاوم یا دارای جهش خاص (مانند T315I)
با مصرف منظم این داروها، اکثر بیماران وارد بخشودگی مولکولی عمیق می‌شوند.
۲. پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز
در گذشته تنها درمان قطعی بود. امروزه به‌دلیل اثربخشی TKIs، پیوند فقط برای بیماران مقاوم یا با سیر پرخطر توصیه می‌شود.
۳. شیمی‌درمانی یا اینترفرون آلفا
امروزه کاربرد محدودی دارند و بیشتر در شرایط خاص یا پیش از پیوند به‌کار می‌روند.
پیش‌آگهی
با درمان‌های هدفمند امروزی، بسیاری از بیماران CML زندگی طبیعی یا نزدیک به طبیعی خواهند داشت. پایش منظم سطح BCR-ABL برای اطمینان از اثربخشی درمان ضروری است. بیماران باید تحت مراقبت هماتولوژیست باقی بمانند و داروها را بدون قطع خودسرانه مصرف کنند.
سؤالات پرتکرار (FAQ)
۱) آیا CML مسری است؟
خیر. این بیماری به‌دلیل جهش ژنتیکی در سلول‌های مغز استخوان ایجاد می‌شود و قابل انتقال به دیگران نیست.
۲) آیا امکان درمان قطعی وجود دارد؟
پیوند مغز استخوان می‌تواند درمان‌کننده باشد، اما در بیشتر بیماران، TKIs بیماری را به سطح کنترل پایدار می‌رسانند.
۳) آیا می‌توان درمان را بعد از مدتی قطع کرد؟
در برخی بیماران با پاسخ مولکولی بسیار عمیق و پایدار، پزشک ممکن است قطع دارو را به‌طور کنترل‌شده آزمایش کند، اما این تصمیم باید صرفاً تحت نظر هماتولوژیست باشد.
۴) عوارض داروهای TKI چیست؟
ممکن است شامل تهوع، گرفتگی عضلات، ادم، خستگی یا تغییرات آزمایش‌های کبدی باشد. بیشتر بیماران این عوارض را قابل‌تحمل می‌دانند.
جمع‌بندی
لوسمی مزمن میلوئیدی (CML) یک سرطان خون ناشی از کروموزوم فیلادلفیاست که در گذشته کشنده بود، اما امروزه با مهارکننده‌های تیروزین‌کیناز به‌خوبی کنترل می‌شود و بسیاری از بیماران طول عمر طبیعی خواهند داشت. پایش منظم، مصرف مداوم دارو و همکاری نزدیک با پزشک، کلید موفقیت در مدیریت این بیماری است.
منابع:
No. 109
۰۴/۰۵