آزمایش گازهای خونی شریانی (Arterial Blood Gas یا ABG) یکی از مهمترین ارزیابیهای فوری در پزشکی داخلی و مراقبتهای ویژه است. این تست به پزشکان کمک میکند تا وضعیت اکسیژن، دیاکسیدکربن، و تعادل اسید ـ باز بدن را تشخیص دهند و دلایل مشکلات تنفسی یا متابولیک را بهتر شناسایی کنند. نتایج این آزمایش در عرض چند دقیقه میتواند مسیر درمان بیماران بستری، بهویژه در بخشهای ICU، را تعیین کند.
گازهای خونی شریانی چیست؟
در این آزمایش مقدار گازها و pH موجود در خون شریانی اندازهگیری میشود. برخلاف خون وریدی، خون شریانی اکسیژن تازه را حمل میکند، بنابراین بررسی آن تصویر دقیقی از عملکرد ریه و تبادلات تنفسی ارائه میدهد.
مهمترین شاخصهای اندازهگیری در گازهای خونی عبارتاند از:
– pH خون: میزان اسیدی یا بازی بودن (طبیعی بین ۷.۳۵ تا ۷.۴۵)
– PaO₂: فشار اکسیژن محلول در خون (طبیعی حدود ۸۰–۱۰۰ میلیمتر جیوه)
– PaCO₂: فشار دیاکسیدکربن محلول (طبیعی حدود ۳۵–۴۵ میلیمتر جیوه)
– HCO₃⁻ (بیکربنات): تنظیمکننده اصلی تعادل اسید ـ باز
– SaO₂: درصد اشباع هموگلوبین توسط اکسیژن (طبیعی بالای ۹۵٪)
نحوه انجام آزمایش
خون برای این تست از یکی از شریانهای سطحی بدن — معمولاً شریان رادیال (در مچ دست) — با سوزن نازک گرفته میشود. در شرایط خاص یا بیمارهای شدید ممکن است از شریان فمورال یا براکیال استفاده شود.
پس از نمونهگیری، خون بلافاصله درون دستگاه مخصوص تحلیل گاز قرار میگیرد تا مقادیر pH و گازها بررسی شوند.
نکات مهم:
– پیش از آزمایش، سطح اکسیژن بیمار (در صورت دریافت اکسیژن مکمل) باید دقیق ثبت شود.
– در بیماران مبتلا به اختلال در انعقاد خون، فشار بر محل نمونهگیری ضروری است تا از خونریزی جلوگیری شود.
تفسیر نتایج گازهای خونی
تفسیر ABG نیازمند تجزیه و تحلیل چند متغیر به صورت همزمان است. پزشک با مقایسه مقادیر pH، PaCO₂ و HCO₃⁻ مشخص میکند که اختلال تنفسی یا متابولیک است و آیا بدن توانسته آن را جبران کند یا خیر.
۱. اسیدوز تنفسی (Respiratory Acidosis)
زمانی رخ میدهد که سطح دیاکسیدکربن بالا رود (PaCO₂ > 45) و pH کاهش یابد.
علل شایع:
– COPD و نارسایی تنفسی
– کاهش تهویه در بیهوشی یا مسمومیت دارویی
۲. آلکالوز تنفسی (Respiratory Alkalosis)
هنگامی که فرد بیشازحد نفس میکشد و CO₂ کاهش مییابد (PaCO₂ < 35)، pH بالا میرود.
علل شایع:
– اضطراب یا حمله پنیک
– تب بالا، درد شدید، یا هایپوکسی
۳. اسیدوز متابولیک (Metabolic Acidosis)
در این حالت HCO₃⁻ کاهش یافته و pH پایین میآید.
علل شایع:
– دیابت کنترلنشده (کتواسیدوز دیابتی)
– نارسایی کلیه
– اسهال شدید (از دست دادن بیکربنات)
۴. آلکالوز متابولیک (Metabolic Alkalosis)
افزایش بیکربنات یا از دست دادن اسید منجر به بالا رفتن pH میشود.
علل شایع:
– استفراغ مداوم
– مصرف طولانیمدت داروهای ضداسید یا دیورتیک
اقدامات پس از آزمایش
پس از نمونهگیری ممکن است در محل ورود سوزن احساس درد یا فشار وجود داشته باشد. معمولاً این علائم گذرا هستند.
اگر نتایج غیرطبیعی باشد، پزشک بسته به نوع اختلال ممکن است:
– اکسیژنتراپی یا تنظیم دستگاه ونتیلاتور را تغییر دهد،
– درمان دارویی برای اصلاح اسیدوز یا آلکالوز تجویز کند،
– یا آزمایشهای تکمیلی (مانند لاکتات و الکترولیتها) را انجام دهد.
اهمیت آزمایش در مراقبتهای ویژه
در بخشهای ICU، این تست برای تصمیمگیری فوری حیاتی است. تغییرات کوچک در میزان pH یا اکسیژن میتوانند نشانگر نیاز فوری به تهویه مکانیکی یا تنظیم دوز دارو باشند.
همچنین در بیماران مبتلا به شوک سپتیک، نارسایی کلیه و بیماریهای مزمن ریوی تکرار دورهای این تست، شاخص اصلی پایش درمان است.
نکات مهم در تفسیر ABG
– همیشه مقادیر pH، PaCO₂ و HCO₃⁻ باید با هم تحلیل شوند؛ نه جداگانه.
– در بیماران با هیپوکسی شدید، همزمان با اندازهگیری اکسیژن باید سطح لاکتات هم بررسی شود.
– نتایج باید در چارچوب علائم بالینی و سایر تستهای آزمایشگاهی (CBC، الکترولیتها) تفسیر گردد.
FAQ (سؤالات متداول)
۱. آیا آزمایش گازهای خونی فقط در بیمارستان انجام میشود؟
تقریباً بله. این آزمایش معمولاً در بخشهای اورژانس یا مراقبت ویژه انجام میشود زیرا نیاز به تجهیزات دقیق دارد.
۲. آیا نمونهگیری از شریان دردناک است؟
ممکن است نسبت به نمونهگیری وریدی کمی دردناکتر باشد، اما به سرعت انجام میشود و درد خفیف است.
۳. نتیجه غیرطبیعی ABG یعنی بیماری جدی دارم؟
نه همیشه. برخی تغییرات خفیف ممکن است ناشی از استرس، تهویه زیاد یا تب باشند. پزشک نتیجه را همراه با سایر یافتهها تفسیر میکند
جمعبندی
بررسی گازهای خونی شریانی یکی از مهمترین ابزارهای تشخیصی برای ارزیابی عملکرد ریه، اکسیژناسیون، و وضعیت اسید ـ باز بدن است. این تست بهخصوص در بیماران بحرانی، به پزشک امکان میدهد علت اختلال تنفس یا متابولیسم را مشخص کرده و درمان دقیقتری را آغاز کند. شناخت پایههای تفسیر ABG برای کارکنان درمانی و حتی بیماران مزمن تنفسی، ابزاری ارزشمند در مدیریت بیماری و حفظ پایدار تعادل فیزیولوژیک بدن است.
منابع :
۴. [LabTestsOnline – Understanding Blood Gas and pH Tests]
5. [CDC – Respiratory Monitoring and Oxygen Therapy]
No.130
۰۴/۰۷
