افزایش لاکتات خون نشانهای کلیدی از اختلال در متابولیسم هوازی سلولهاست؛ بهویژه هنگامیکه دلیل آن نقص عملکرد میتوکندری باشد. میتوکندریها منبع اصلی تولید انرژی در بدن محسوب میشوند. زمانی که این اندامکها نتوانند درست کار کنند، سلولها برای تأمین انرژی از مسیر غیرهوازی استفاده میکنند و در نتیجه لاکتات سرم افزایش مییابد. این تغییر بیوشیمیایی در بسیاری از بیماران با ضعف عضلانی، خستگی مزمن و حملات متابولیکی دیده میشود.
نقش میتوکندری و لاکتات در تولید انرژی سلولی
در شرایط طبیعی، سلولها از طریق مسیر هوازی، گلوکز را به انرژی (ATP) تبدیل میکنند. میتوکندریها اکسیژن را برای اکسیداسیون گلوکز مصرف کرده و پیروات حاصل از گلیکولیز را به چرخهی کربس میفرستند.
اما زمانیکه عملکرد میتوکندری مختل شود—مثلاً در بیماریهای ژنتیکی مانند MELAS یا MERRF—سلول مجبور میشود پیروات را به لاکتات تبدیل کند تا گلیکولیز ادامه یابد. در این حالت، سطح لاکتات در خون بالا میرود و نشانهای از ناتوانی سلولها در استفاده مؤثر از اکسیژن است.
چرا افزایش لاکتات در بیماریهای میتوکندری اتفاق میافتد؟
افزایش لاکتات در اختلالات میتوکندری، نتیجهی مستقیم از کار افتادن زنجیرهی انتقال الکترون است. این آسیب در کمپلکسهای I، III و IV باعث میشود:
– سلولها نتوانند اکسیژن را برای تولید ATP استفاده کنند.
– پیروات تجمع یافته و به لاکتات تبدیل شود.
– pH خون کاهش یابد و اسیدوز لاکتیک ایجاد گردد.
در نتیجه، بیمار دچار علائم متابولیکی و عصبی-عضلانی میشود که از سرگیجه و ضعف خفیف تا بحرانهای متابولیکی شدید متغیر است.
ارتباط بالینی لاکتات بالا با ضعف عضلانی
سلولهای عضلانی بیشترین وابستگی را به انرژی هوازی دارند. وقتی عملکرد میتوکندری ضعیف شود، این سلولها نخستین اندامهایی هستند که آسیب میبینند.
افزایش لاکتات در چنین شرایطی بیانگر این است که:
– عضلات انرژی کافی دریافت نمیکنند.
– مسیر هوازی دچار نقص شده و قدرت انقباض کاهش یافته است.
– بیمار در فعالیتهای ساده مانند راه رفتن، بالا رفتن از پله یا حتی تنفس احساس خستگی زودرس و درد عضلات دارد.
در بحرانهای شدید (حملات میتوکندریایی)، سطح لاکتات سرم ممکن است چند برابر مقدار طبیعی شود و همراه با علائم مغزی مثل تشنج، اختلال بینایی یا سردرد شدید دیده شود.
نسبت لاکتات به پیروات (L/P ratio): شاخص دقیق اختلال میتوکندری
در تفسیر دقیق آزمایشها، نسبت لاکتات به پیروات بهتر از مقدار مطلق لاکتات میتواند آسیب میتوکندری را نمایان کند.
– نسبت طبیعی: ۱۰ تا ۲۰
– نسبت بالای ۲۰: بیانگر اختلال واضح در زنجیرهی انتقال الکترون و عملکرد ناقص میتوکندری است.
پزشکان در بررسی ضعف عضلانی بدون علت مشخص، معمولاً این نسبت را برای تمایز بین علل میتوکندریایی و دیگر اختلالات متابولیکی اندازهگیری میکنند.
سایر علل غیرمیتوکندریایی افزایش لاکتات
افزایش لاکتات همیشه به معنی اختلال میتوکندری نیست. دلایل دیگر میتواند شامل موارد زیر باشد:
– فعالیت فیزیکی شدید یا طولانی
– شوک یا کماکسیژنی بافتی (هیپوکسی)
– سپسیس و عفونت شدید
– مصرف داروهایی مانند متفورمین یا والپروات
– تشنج یا نارسایی قلبی
بنابراین تشخیص دقیق منشأ افزایش لاکتات نیازمند بررسی کامل بالینی، آزمایشگاهی و در موارد خاص ژنتیکی است.
درمان و مدیریت لاکتات بالا در بیماران میتوکندریایی
درمان مستقیم برای کاهش لاکتات وجود ندارد؛ اما هدف اصلی در مراقبت از بیماران میتوکندری، کاهش بحرانهای متابولیکی و حمایت از عملکرد سلولی است. راهکارهای علمی و کاربردی شامل:
– تنظیم تغذیه: مصرف منظم کربوهیدراتهای پیچیده برای تأمین انرژی مداوم.
– کوآنزیم Q10، ریبوفلاوین و L‑کارنیتین: مکملهایی که عملکرد زنجیرهی میتوکندری را تقویت میکنند.
– اجتناب از داروهای مهارکنندهی میتوکندری مانند والپروات سدیم.
– پایش سطح لاکتات و پیروات بهصورت دورهای برای ارزیابی روند درمان
سؤالات متداول (FAQ)
۱. آیا افزایش لاکتات خون همیشه نشانهی بیماری میتوکندری است؟
خیر. در شرایطی مانند ورزش شدید یا کمبود اکسیژن نیز سطح لاکتات افزایش مییابد.
۲. نسبت لاکتات/پیروات چه معنایی دارد؟
اگر این نسبت بیش از ۲۰ باشد، بهطور قوی احتمال اختلال در زنجیرهی تنفسی میتوکندری مطرح میشود.
۳. آیا با درمان میتوان سطح لاکتات را پایین آورد؟
با اصلاح تغذیه، مصرف مکملهای متابولیکی و کنترل بحرانهای انرژی، معمولاً سطح لاکتات به تدریج کاهش پیدا میکند.
۴. آیا ضعف عضلانی در بیماران میتوکندری قابل برگشت است؟
در بسیاری از موارد، با مدیریت صحیح متابولیسم و پیشگیری از عوامل تشدیدکننده، شدت ضعف عضلانی کاهش مییابد، اما نقص میتوکندری غالباً مزمن است.
جمعبندی
افزایش لاکتات در آزمایش خون یکی از شاخصهای قابل اعتماد برای تشخیص اختلال عملکرد میتوکندری است، بهویژه زمانی که با ضعف عضلانی، خستگی زودرس و علائم عصبی همراه باشد. نسبت لاکتات به پیروات معیار دقیقتری برای افتراق علل میتوکندریایی از سایر شرایط متابولیکی به شمار میرود. تشخیص زودهنگام، تنظیم تغذیه، مصرف کوفاکتورهای متابولیکی و پایش منظم میتواند روند بیماری را کند کرده و کیفیت زندگی بیماران را تا حد زیادی حفظ کند.
منابع :
۱. LabTestsOnline – Lactic Acid (Lactate) Test
۲. CDC – Mitochondrial Disorders Information
No.2
۰۴/۰۸
