داروهای ضدافسردگی گروه مهارکننده بازجذب سروتونین (SSRI) از پرمصرف‌ترین داروهای روان‌پزشکی هستند. اگرچه معمولاً ایمن و مؤثرند، اما گاهی می‌توانند تعادل سدیم بدن را مختل کرده و موجب هیپوناترمی (کاهش غیرطبیعی سدیم خون) شوند. این کاهش اگر به‌تدریج رخ دهد، ممکن است تا مدت‌ها بدون علامت باقی بماند و تنها با نشانه‌هایی مخفی اما خطرناک در سیستم عصبی خود را نشان دهد. شناخت این ۵ علامت پنهان برای پیشگیری از آسیب‌های نورولوژیک حیاتی است.
هیپوناترمی دارویی چیست و چرا در SSRI شایع‌تر است؟
هیپوناترمی نورولوژیک حالتی است که سطح سدیم خون کمتر از ۱۳۵ میلی‌اکی‌والان در لیتر می‌شود. در مصرف‌کنندگان SSRI، این اختلال اغلب ناشی از ترشح نامتناسب هورمون ضدادراری (ADH) است که باعث احتباس آب و رقیق شدن سدیم می‌گردد.
بیشترین خطر در سالمندان، زنان، و بیماران با وزن پایین یا مصرف همزمان دیورتیک‌ها رخ می‌دهد.
۱. گیجی خفیف و کاهش تمرکز: نشانه‌ی اولیه نادیده‌گرفته‌شده
یکی از نخستین علائم هیپوناترمی نورولوژیک، کاهش دقت ذهنی است که معمولاً با علائم خلقی اشتباه گرفته می‌شود.
– فرد احساس می‌کند تمرکز ندارد، حافظه کوتاه‌مدت ضعیف شده است.
– در سالمندان ممکن است با زوال عقل یا افسردگی اشتباه گرفته شود.
این علامت معمولاً همراه با سطح سدیم خون ۱۲۵ تا ۱۳۰ می‌باشد و به‌آرامی بدتر می‌شود.
۲. بی‌ثباتی حرکتی و لرزش ظریف دست‌ها
کاهش سدیم باعث تورم سلول‌های مغزی و اختلال در عملکرد مخچه و عقده‌های قاعده‌ای می‌شود.
– عدم تعادل در راه‌رفتن یا احساس سنگینی پاها
– لرزش ظریف (Fine tremor) بدون دلیل واضح
– تمایل به افتادن یا سرگیجه هنگام تغییر وضعیت
این علائم گاه اولین نشانه قابل مشاهده در بیماران سالمند مصرف‌کننده‌ای است که ظاهراً “فقط کمی سرگیجه دارند”.
۳. خواب‌آلودگی و کاهش سطح هوشیاری تدریجی
کاهش سدیم باعث اختلال پتانسیل‌های الکتریکی نورون‌ها می‌شود.
– بیمار بیش از حد معمول می‌خوابد یا صبح‌ها به سختی بیدار می‌شود.
– خانواده‌ها ممکن است فکر کنند این تغییر ناشی از اثر دارو یا پیشرفت افسردگی است.
– در واقع، هر افزایش غیرمعمول در خواب‌آلودگی باید هشدار در مورد هیپوناترمی ناشی از دارو تلقی شود.
۴. تهوع، بی‌اشتهایی و نوسان وزن ناگهانی
چون سدیم در تنظیم مایعات بافتی نقش حیاتی دارد، تغییرات سطح آن می‌تواند اثرات گوارشی خفیف اما مداوم ایجاد کند.
– تهوع بدون دلیل، احساس پری یا نفخ
– کاهش اشتها و افت وزن ناگهانی
– در موارد شدیدتر، استفراغ مقاوم
پزشکان Mayo Clinic تأکید دارند که این علائم نباید نادیده گرفته شوند، به‌ویژه در بیمارانی که تازه درمان را آغاز کرده یا دوز دارو تغییر کرده است.
۵. تغییرات خلقی نامعمول و تحریک‌پذیری
در مصرف‌کنندگان SSRI، تغییر خلق معمولاً بخشی از بهبود یا تطبیق درمانی تلقی می‌شود، اما در هیپوناترمی نورولوژیک، این تغییرات به شکلی متفاوت بروز پیدا می‌کند:
– تحریک‌پذیری، اضطراب ناگهانی یا احساس «مه‌ذهنی»
– واکنش‌های کند به محرک محیطی
– نوسان شدید در انرژی روزانه و کاهش انگیزه
این علائم در کنار سایر نشانه‌های جسمی، می‌تواند هشدار‌دهنده‌ی تورم مغزی خفیف ناشی از افت سدیم باشد.
چگونه تشخیص داده می‌شود؟
پزشک برای تشخیص از آزمایش الکترولیت سرم استفاده می‌کند. سطح سدیم کمتر از ۱۳۵ و به‌ویژه زیر ۱۲۵ میلی‌اکی‌والان/لیتر با علائم نورولوژیک، نیازمند اقدام فوری است. در برخی موارد با اندازه‌گیری اوسمولالیته ادرار و پلاسمای خون مشخص می‌شود که هیپوناترمی ناشی از سندرم SIADH دارویی است.
اقدامات درمانی و پیشگیری
– کاهش دوز یا قطع موقت داروی SSRI تحت نظر پزشک
– محدود کردن دریافت مایعات تا اصلاح سطح سدیم
– مصرف محلول‌های نمکی یا تزریق نمک هیپرتونیک در موارد شدید
– پایش مکرر سدیم سرم در بیماران در معرض خطر (به‌ویژه سالمندان و افرادی که همزمان دیورتیک مصرف می‌کنند)
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱. چه زمانی پس از شروع SSRI خطر هیپوناترمی بیشتر است؟
در هفته‌های اول درمان، به‌ویژه طی ۲ تا ۴ هفته نخست، بیشترین احتمال کاهش سدیم وجود دارد.
۲. آیا همه داروهای SSRI به‌یک میزان خطر دارند؟
خیر؛ داروهایی مثل سرترالین، فلوکستین، و پاروکسیتین نسبت به سیتالوپرام خطر بیشتری دارند، اما هیچ‌کدام کاملاً بی‌خطر نیستند.
۳. آیا هیپوناترمی قابل برگشت است؟
بله؛ در صورت تشخیص زودهنگام و اصلاح دارو، سدیم و علائم نورولوژیک معمولاً طی چند روز به حالت طبیعی بازمی‌گردند.
جمع‌بندی
هیپوناترمی ناشی از داروهای SSRI اگرچه نادر، اما یک عارضه بالقوه خطرناک و در عین حال پنهان است. گیجی، خواب‌آلودگی یا ضعف حرکتی در بیمارانی که داروی ضدافسردگی مصرف می‌کنند، نیاز به بررسی فوری دارد. پایش منظم سدیم سرم، بالاخص در بیماران سالمند، رویکردی ساده ولی حیاتی برای پیشگیری از عوارض نورولوژیک ماندگار به شمار می‌رود.
منابع :
۱. [Mayo Clinic – Hyponatremia Overview]
2. [Cleveland Clinic – Drug-Induced Hyponatremia and SSRIs]
No.27
۰۴/۰۸