آزمایش‌های خون نورولوژیک بخش مهمی از تشخیص و ارزیابی بیماری‌های سیستم عصبی هستند. بسیاری از اختلالات مغز و اعصاب مانند سکته، صرع، پارکینسون، آلزایمر و بیماری‌های خودایمنی عصبی می‌توانند تغییراتی در شاخص‌های خونی ایجاد کنند که به تشخیص سریع و دقیق کمک می‌کند. این آزمایش‌ها نه‌تنها برای شناسایی علت بیماری بلکه برای پیگیری درمان و ارزیابی پاسخ بیمار نیز کاربرد دارند. در این مقاله، انواع آزمایش‌های خون مربوط به نورولوژی را با زبانی علمی و قابل‌درک بررسی می‌کنیم.
آزمایش‌های عمومی برای بررسی عملکرد متابولیک و سیستم عصبی
پیش از تحلیل اختصاصی نورولوژیک، پزشکان معمولاً آزمایش‌های پایه‌ای انجام می‌دهند تا سایر علل احتمالی اختلال عصبی را رد کنند، به‌ویژه اختلالات متابولیک یا الکترولیتی. این تست‌ها شامل:
– قند خون (Glucose): افت یا افزایش شدید قند می‌تواند باعث تشنج یا تغییر سطح هوشیاری شود.
– الکترولیت‌ها (Na, K, Ca, Mg): عدم تعادل این مواد معدنی موجب اسپاسم یا فلج موقت می‌شود.
– عملکرد کلیه و کبد: تجمع مواد سمی در خون می‌تواند باعث انسفالوپاتی (اختلال عملکرد مغز) شود.
– تیروئید (TSH, T4): کم‌کاری یا پرکاری تیروئید گاه با افسردگی، اضطراب یا کاهش حافظه اشتباه گرفته می‌شود.
آزمایش‌های التهابی و خودایمنی در بیماری‌های عصبی
التهاب‌های دستگاه عصبی مرکزی (CNS) مانند مولتیپل اسکلروزیس (MS) یا انسفالیت خودایمنی معمولاً با تغییر در مارکرهای ایمنی همراه‌اند:
- CRP و ESR: شاخص‌های عمومی التهاب در بدن، افزایش آن‌ها نشانه فعالیت سیستم ایمنی است.
- ANA، Anti-dsDNA، ENA Panel: بررسی بیماری‌های خودایمنی سیستمیک مثل لوپوس که می‌تواند CNS را درگیر کند.
- Anti-AQP4 و Anti-MOG: آنتی‌بادی‌های اختصاصی برای افتراق نورومیلیت اپتیکا (NMO) از MS.
- Anti-NMDA Receptor، Anti-GAD65: مارکرهای انسفالیت خودایمنی که با تغییرات رفتاری یا صرع همراه‌اند.
این تست‌ها معمولاً در کنار آنالیز مایع نخاع (CSF) انجام می‌گیرند تا التهاب عصبی تأیید شود.
آزمایش‌های بیومارکرهای تخریب عصبی (Neurodegeneration Markers)
در بیماری‌های تخریب عصبی مثل آلزایمر، پارکینسون یا ALS، برخی پروتئین‌ها تغییر غلظت قابل‌توجهی دارند. تست‌های خون و CSF برای این بیماری‌ها شامل:
- NfL (Neurofilament Light Chain): افزایش آن نشانه آسیب آکسونی است و در پارکینسون، MS و ALS کاربرد دارد.
- Total Tau و Phospho-Tau: در آلزایمر و برخی دمانس‌ها افزایش پیدا می‌کند.
- β-Amyloid42 / β-Amyloid40 Ratio: نسبت کاهش‌یافته این دو پروتئین در تشخیص آلزایمر مؤثر است.
- α-Synuclein: مارکر اختصاصی پارکینسون، قابل اندازه‌گیری در خون یا CSF.
ترکیب NfL و Tau از دقیق‌ترین شاخص‌ها برای برنامه‌ریزی درمان و ارزیابی سرعت پیشرفت بیماری است.
آزمایش‌های عفونی مرتبط با التهاب مغز و نخاع
بسیاری از عفونت‌های ویروسی یا باکتریایی می‌توانند سیستم عصبی را تحت تأثیر قرار دهند، از جمله تبخال مغزی، HIV، سیفلیس یا کووید طولانی‌مدت (Long COVID). برای بررسی آن‌ها به‌کار می‌روند:
– PCR ویروسی (HSV, CMV, EBV, VZV): شناسایی مستقیم ژنوم ویروس‌ها در خون.
– Toxoplasma، Borrelia (Lyme Disease): عفونت‌های نادر ولی با علائم عصبی شدید.
– HIV، Syphilis (VDRL, RPR): بررسی بیماری‌های مزمن که گاهی با زوال شناختی اشتباه گرفته می‌شوند.
– COVID-19 و آنتی‌بادی‌های مرتبط: برخی بیماران مبتلا به کووید مزمن علائم نوروکوگنیتیو خفیف تا شدید دارند.
آزمایش‌های ژنتیکی نورولوژیک
در موارد خانوادگی یا شروع زودرس بیماری‌های عصبی، تست‌های ژنتیکی نقش مهمی دارند:
پارکینسون: بررسی جهش در ژن‌های LRRK2، SNCA، PARK7، PINK1 و GBA.
آلزایمر: تست‌های APOE ε۴، PSEN1، PSEN2 و APP برای ارزیابی خطر
صرع ژنتیکی: بررسی SCN1A، PCDH19 و GABRA1 در کودکان با تشنج‌های مقاوم.
آتاکسی‌های ارثی (Spinocerebellar Ataxia): شناسایی توالی‌های تکراری در ژن‌های SCA1 تا SCA7
این آزمایش‌ها معمولاً در مراکز تخصصی ژنتیک نورولوژی یا کلینیک‌های پیشرفته انجام می‌شوند و مستلزم تفسیر حرفه‌ای هستند.
آزمایش‌های ویژه در اختلالات عصبی محیطی (Peripheral Neuropathy)
بسیاری از بیماران با علائم گزگز، بی‌حسی یا ضعف عضلانی نیاز به بررسی متابولیک و خودایمنی دارند:
– **B12 و Folate: نقص این ویتامین‌ها موجب آسیب اعصاب محیطی می‌شود.
– **HbA1c و Glucose: بررسی نوروپاتی دیابتی.
– **IgM Anti-MAG و Cryoglobulin: آنتی‌بادی‌های مربوط به نوروپاتی ایمنی مزمن.
– **Heavy Metals (Pb, Hg, As): قرار گرفتن در معرض فلزات سنگین عامل شایع نوروپاتی سمی است.
کاربرد بالینی آزمایش‌های خون نورولوژیک در تشخیص سریع
پزشکان از ترکیب چند آزمایش برای رسیدن به تشخیص دقیق استفاده می‌کنند:
۱- در سکته مغزی: بررسی D-dimer، CBC، قند و الکترولیت‌ها جهت رد علل ثانویه
۲- در صرع: بررسی لاکتات و سطح داروهای ضدصرع (Valproate, Carbamazepine)
۳- در اختلال شناختی: اندازه‌گیری β-Amyloid و Tau برای افتراق آلزایمر از افسردگی یا دمانس دیگر
۴- در ارکینسون: بررسی α-Synuclein و NfL جهت ارزیابی شدت بیماری.
سؤالات متداول (FAQ)
۱. آیا آزمایش خون می‌تواند بیماری‌های مغزی را تشخیص دهد؟
بله، ولی معمولاً به‌صورت ترکیبی با MRI یا تست‌های عصبی انجام می‌شود تا تشخیص قطعی حاصل شود.
۲. آیا آزمایش خون برای آلزایمر و پارکینسون در ایران موجود است؟
برخی از تست‌های بیوپسی مایع مانند NfL و α-Synuclein در مراکز تخصصی تحقیقاتی انجام می‌شود، اما هنوز به‌صورت عمومی در دسترس نیست.
۳. آیا نتایج آزمایش خون می‌تواند پیش‌بینی کننده پیشرفت بیماری باشد؟
در بسیاری از موارد، مقدار مارکرهای عصبی مانند NfL یا Tau با شدت تخریب نورون‌ها همبستگی دارند، بنابراین برای پایش درمان مفیدند.
جمع‌بندی
آزمایش‌های خون نورولوژیک دریچه‌ای جدید برای تحلیل بیماری‌های عصبی هستند. از بررسی متابولیک و خودایمنی گرفته تا بیومارکرهای مولکولی، این تست‌ها نقش حیاتی در تشخیص زودهنگام، پایش پیشرفت بیماری و انتخاب بهترین درمان دارند. ترکیب داده‌های آزمایشگاهی با یافته‌های تصویربرداری مغزی و ارزیابی بالینی، رویکردی جامع و شخصی‌سازی‌شده در نورولوژی مدرن را فراهم می‌کند. انجام این آزمایش‌ها زیر نظر متخصص مغز و اعصاب یا نورولوژیست، بهترین مسیر برای حفظ سلامت مغز و سیستم عصبی محسوب می‌شود.
منابع :
[Cleveland Clinic – Neurology Testing Overview]
[MedlinePlus – Neurological Disorders and Lab Tests]
No.112
۰۴/۰۷