آزمایش بی‌کربنات که در برگه‌های آزمایش با عنوان CO₂ کل یا HCO₃⁻ دیده می‌شود، یکی از شاخص‌های اصلی برای بررسی تعادل اسید–باز بدن است. این تست معمولاً به‌صورت بخشی از پنل الکترولیت‌ها، BMP یا CMP درخواست می‌شود.
بیشتر CO₂ خون به شکل بی‌کربنات وجود دارد؛ بنابراین اندازه‌گیری CO₂ سرم در واقع تخمینی از سطح بی‌کربنات است. پزشک با کمک این آزمایش می‌تواند به علت علائمی مانند تنگی‌نفس، خستگی، تهوع، استفراغ یا اسهال طولانی‌مدت پی ببرد.
آزمایش بی‌کربنات چه چیزی را می‌سنجد؟
-
حدود ۹۰ تا ۹۵٪ CO₂ خون به شکل بی‌کربنات (HCO₃⁻) است.
-
بی‌کربنات یک الکترولیت مهم است که همراه سدیم، پتاسیم و کلراید به حفظ pH طبیعی خون (حدود ۷٫۳۵–۷٫۴۵) کمک می‌کند.
-
به تنهایی برای تشخیص دقیق اختلالات اسید–باز کافی نیست و در صورت نیاز باید گازهای خون شریانی (ABG) هم بررسی شوند.
چه زمانی درخواست می‌شود؟
-
در چکاپ روتین به‌عنوان بخشی از پنل الکترولیت‌ها.
-
در صورت وجود علائم یا بیماری‌های مرتبط با اسید–باز:
-
تنگی‌نفس یا گیجی
-
ضعف شدید، تهوع یا استفراغ
-
اسهال طولانی‌مدت
-
بیماری‌های کلیوی، کبدی یا ریوی
-
مصرف داروهایی که روی تعادل الکترولیت‌ها اثر می‌گذارند (مانند دیورتیک‌ها).
-
نحوه انجام و آمادگی
-
نیاز به ناشتایی ندارد، مگر اینکه همزمان آزمایش دیگری مثل قند خون درخواست شده باشد.
-
نکته فنی: لوله باید سریع سانتریفیوژ و درِ آن بسته نگه‌داشته شود تا CO₂ فرار نکند و نتیجه کاذب پایین گزارش نشود.
محدوده مرجع
-
بزرگسالان: حدود ۲۲ تا ۲۹ mmol/L (در برخی آزمایشگاه‌ها ۲۰–۲۹).
-
در کودکان و نوزادان، مقادیر کمی پایین‌تر است.
همیشه به محدودهٔ مرجع همان آزمایشگاه توجه کنید.
تفسیر نتایج
بی‌کربنات پایین (HCO₃⁻ ↓)
-
اسیدوز متابولیک: کتواسیدوز دیابتی، لاکتیک‌اسیدوز، نارسایی کلیه.
-
از دست دادن بی‌کربنات: اسهال مزمن، برخی انواع RTA.
-
مسمومیت‌ها: متانول، اتیلن‌گلیکول، سالیسیلات.
-
آلکالوز تنفسی (به علت هیپرونتیلاسیون).
بی‌کربنات بالا (HCO₃⁻ ↑)
-
آلکالوز متابولیک: استفراغ طولانی، مصرف دیورتیک‌ها، هیپوکالمی.
-
بیماری‌های ریوی مزمن با احتباس CO₂ (جبران متابولیک اسیدوز تنفسی).
-
برخی اختلالات هورمونی (مثل کوشینگ) یا بیماری‌های کلیوی.
🔹 نکته: برای تشخیص دقیق باید همراه با ABG (pH، PaCO₂، HCO₃⁻ محاسبه‌شده) تفسیر شود.
تفاوت CO₂ سرم با PaCO₂ در ABG
-
CO₂ سرم (HCO₃⁻): از خون وریدی گرفته می‌شود و نشان‌دهندهٔ وضعیت متابولیک است.
-
PaCO₂: فشار جزئی گاز CO₂ محلول در خون شریانی است و شاخص وضعیت تنفسی محسوب می‌شود.
نقش HCO₃⁻ در آنیون‌گپ
فرمول:
Anion Gap = Na⁺ – (Cl⁻ + HCO₃⁻)
-
اسیدوز متابولیک آنیون‌گپ بالا: لاکتات، کتواسیدوز، سموم.
-
اسیدوز متابولیک آنیون‌گپ طبیعی: اسهال، اسیدوز توبولی کلیوی.
خطاهای رایج و نکات پیش‌تحلیلی
-
باز ماندن لوله نمونه → کاهش کاذب CO₂ (تا ۶ mmol/L در یک ساعت).
-
همولیز یا لیپمی می‌تواند تفسیر را دشوار کند.
-
توصیه: نمونه همیشه در لوله دربسته و سریعاً فرآوری شود.
علائم هشدار برای مراجعه فوری به پزشک
-
تنگی‌نفس یا نفس‌تنگی ناگهانی
-
خواب‌آلودگی یا گیجی
-
تهوع و استفراغ مداوم
-
ضعف شدید، ضربان قلب تند
-
کم‌ادراری یا تشنگی شدید
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱) عدد طبیعی بی‌کربنات چند است؟
۲۲–۲۹ mmol/L در بزرگسالان (با تفاوت بین آزمایشگاه‌ها).
۲) HCO₃⁻ پایین یعنی حتماً اسیدوز متابولیک؟
خیر؛ می‌تواند ناشی از آلکالوز تنفسی هم باشد. ABG برای تشخیص دقیق لازم است.
۳) آیا نیاز به ناشتایی دارم؟
خیر، مگر آزمایش‌های همزمان مثل قند خون درخواست شده باشد.
۴) چرا نتیجه من با حال عمومی‌ام نمی‌خواند؟
تأخیر در پردازش، باز ماندن لوله یا داروها می‌توانند نتیجه را تغییر دهند.
۵) تفاوت CO₂ با آنیون‌گپ چیست؟
CO₂ یک اندازه‌گیری مستقیم است؛ آنیون‌گپ یک محاسبه است که در تحلیل اسیدوز متابولیک کمک می‌کند.
جمع‌بندی
آزمایش بی‌کربنات (CO₂ کل) شاخص کلیدی برای ارزیابی تعادل اسید–باز بدن است. تفسیر آن باید همیشه در کنار سایر الکترولیت‌ها و در صورت نیاز ABG انجام شود همچنین رعایت اصول نمونه‌گیری (لوله دربسته، فرآوری سریع) برای جلوگیری از نتایج کاذب ضروری است.
اگر نتیجه شما خارج از محدوده گزارش شد، با پزشک مشورت کنید تا بر اساس علائم و آزمایش‌های تکمیلی بهترین تصمیم درمانی گرفته شود.
منابع :
Testing.com – CO₂ (Bicarbonate)
No. 119
۰۴/۰۵