استخوان‌ها به‌طور مداوم در حال بازسازی هستند: فرایندی که شامل تحلیل (جذب) توسط استئوکلاست‌ها و تشکیل توسط استئوبلاست‌هاست.
مارکرهای بیوشیمیایی بازسازی استخوان (BTMs) موادی هستند که در جریان این فعالیت وارد خون یا ادرار می‌شوند. اندازه‌گیری آن‌ها به پزشک کمک می‌کند:
-
پاسخ به درمان پوکی‌استخوان را خیلی سریع‌تر از DXA ارزیابی کند.
-
در برخی بیماری‌های متابولیک استخوان مانند پاژه یا استئومالاسی اطلاعات مفیدی به‌دست آورد.
انواع مارکرهای استخوان
مارکرهای تشکیل (Formation)
-
P1NP (پروکلاژن نوع ۱ N-terminal propeptide): شاخص مرجع تشکیل استخوان؛ تغییرپذیری کم با غذا و زمان روز.
-
آلکالین‌فسفاتاز اختصاصی استخوان (BAP/BSAP): در بیماری‌های با گردش‌بالای استخوان مثل پاژه بالا می‌رود.
-
استئوکلسین: نشانگر فعالیت استئوبلاست‌ها و پاسخ به درمان.
مارکرهای تحلیل (Resorption)
-
CTX (β-CrossLaps): مارکر مرجع تحلیل استخوان و پرکاربردترین در پایش درمان ضدجذب.
-
NTX (ادرار/سرم): جایگزین CTX در برخی شرایط.
-
TRACP-5b: شاخص فعالیت استئوکلاست؛ نسبت به عملکرد کلیه حساسیت کمتری دارد.
بر اساس اجماع IOF/IFCC، دو مارکر P1NP (تشکیل) و β-CTX (تحلیل) به‌عنوان استاندارد مرجع برای پوکی‌استخوان شناخته می‌شوند.
چه زمانی آزمایش درخواست می‌شود؟
-
پایش درمان پوکی‌استخوان: کاهش CTX/P1NP پس از داروهای ضدجذب (بیس‌فسفونات‌ها، دنوسوماب) یا افزایش P1NP با داروهای آنابولیک (تری‌پاراتاید).
-
بررسی پایبندی بیمار به درمان: افت مارکرها نشان‌دهنده مصرف منظم داروست.
-
بیماری‌های متابولیک استخوان: پاژه، استئومالاسی، برخی موارد هیپرپاراتیروئیدیسم.
نکته: این تست‌ها تشخیص‌دهنده پوکی‌استخوان نیستند و جایگزین DXA نمی‌شوند.
آماده‌سازی و شرایط نمونه‌گیری
-
CTX: باید ناشتا (۸–۱۲ ساعت) و صبح (۸–۱۰) انجام شود؛ نمونه‌گیری سریالی در یک ساعت و یک آزمایشگاه مشخص توصیه می‌شود.
-
P1NP: حساسیت کمتری به غذا و زمان دارد اما شرایط نمونه‌گیری باید ثابت بماند.
-
TRACP-5b: در بیماران با نارسایی کلیه دقیق‌تر از CTX/NTX است.
تفسیر نتایج
-
درمان ضدجذب: کاهش CTX حدود ۳۰٪ و کاهش P1NP حدود ۲۰٪ طی ۳–۶ ماه انتظار می‌رود.
-
درمان آنابولیک: افزایش P1NP از ماه اول و اوج در ۶ ماه.
-
همیشه باید همراه با DXA و شرایط بالینی تفسیر شود.
مزایا و محدودیت‌ها
✅ مزایا:
-
پاسخ سریع‌تر نسبت به DXA (هفته‌ها تا ماه‌ها).
-
نمونه‌گیری غیرتهاجمی و امکان پایش پایبندی بیمار.
⚠️ محدودیت‌ها:
-
تنوع زیستی و تحلیلی (روش‌ها/آزمایشگاه‌های مختلف).
-
اثر عوامل فیزیولوژیک (سن، بیماری‌های کلیه/کبد).
-
برخی مارکرها مثل استئوکلسین تحت‌تأثیر ویتامین K و وارفارین قرار می‌گیرند.
جمع‌بندی
-
CTX و P1NP بهترین مارکرها برای پایش درمان پوکی‌استخوان‌اند.
-
CTX: شاخص تحلیل استخوان → مناسب برای پایش داروهای ضدجذب.
-
P1NP: شاخص تشکیل استخوان → مناسب برای پایش داروهای آنابولیک.
-
برای بیماران با نارسایی کلیه، TRACP-5b گزینهٔ دقیق‌تری است و نتیجه همیشه باید با DXA، علائم و شرایط بالینی ترکیب شود.
منابع :
Mayo Clinic Laboratories – Bone Marker Tests
Testing.com – Bone Markers Overview
No. 116
۰۴/۰۵