آهن یکی از مواد معدنی ضروری برای سلامت بدن است که در تشکیل هموگلوبین (مولکول حامل اکسیژن در گلبولهای قرمز)، ساخت میوگلوبین در عضله و بسیاری از آنزیمهای متابولیکی نقش دارد. تغییر سطح آهن در آزمایش خون میتواند علت کمخونی، التهاب، بیماریهای کبدی یا اختلالات ذخیره آهن را آشکار کند. بنابراین، شناخت دلایل افزایش یا کاهش آهن خون برای تشخیص زودهنگام مشکلات تغذیهای یا بیماریهای مزمن اهمیت فراوانی دارد.
محدوده طبیعی آهن خون
مقادیر طبیعی آهن خون ممکن است بسته به آزمایشگاه کمی متفاوت باشد، اما بهطور معمول:
- مردان: 65 تا ۱۷۵ میکروگرم در دسیلیتر (µg/dL)
- زنان: 50 تا ۱۷۰ µg/dL
- کودکان: 50 تا ۱۲۰ µg/dL
مقادیر خارج از این دامنه باید بهصورت دقیق در ارتباط با سطح فریتین، ترانسفرین و اشباع آهن (Transferrin Saturation) بررسی شوند تا علت اصلی مشخص شود.
کاهش آهن خون (Hypoferremia) — چرا آهن پایین میرود؟
آهن پایین معمولاً نشانه کمخونی فقر آهن (Iron Deficiency Anemia) است، اما دلایل متعددی میتواند در کاهش سطح آهن نقش داشته باشد:
۱. خونریزی مزمن یا شدید
شایعترین علت کاهش آهن، از دست دادن خون است — مانند:
- قاعدگی طولانی یا سنگین
- خونریزی داخلی (زخم معده، روده، هموروئید)
- جراحی یا سانحه
۲. کمبود آهن در رژیم غذایی
در رژیمهای غذایی کمپروتئین یا فاقد منابع حیوانی (مانند رژیم گیاهخواری سختگیرانه)، جذب آهن کاهش مییابد.
۳. اختلال در جذب آهن
بیماریهایی مانند:
- سلیاک
- بیماری کرون
- جراحیهای گوارشی (مانند بایپس معده)
سبب کاهش جذب آهن از روده میشوند.
۴. افزایش نیاز بدن به آهن
دوران بارداری، شیردهی و رشد سریع در کودکان نیاز بدن به آهن را افزایش میدهد و ممکن است سطح خون کاهش یابد.
۵. عفونتها و التهاب مزمن
در بیماریهای التهابی یا مزمن مانند روماتیسم و سرطان، بدن آهن را در ذخایر سلولی نگه میدارد و سطح آزاد خون کاهش مییابد (پدیدهی “کمخونی بیماری مزمن”).
۶. مصرف داروها
داروهایی مانند آنتیاسیدها یا مهارکنندههای پمپ پروتون (برای معده) جذب آهن را کاهش میدهند.
افزایش آهن خون (Hyperferremia) — چرا آهن بالا میرود؟
آهن بالا میتواند از تجمع بیشازحد آهن یا آسیب سلولی ناشی شود. گاهی موقتی و بیخطر است، اما در موارد پایدار باید جدی گرفته شود.
۱. هموکروماتوز (Hemochromatosis)
یک بیماری ارثی است که باعث جذب بیشازحد آهن از غذا و تجمع تدریجی آن در کبد، قلب و مفاصل میشود. در صورت عدم درمان، میتواند موجب:
- نارسایی کبد
- دیابت
- مشکلات قلبی
- تغییر رنگ پوست شود.
۲. دریافت بیش از حد مکمل یا تزریق آهن
مصرف خودسرانه مکملهای آهن یا تزریق مکرر خون میتواند بخش ذخیرهای بدن را اشباع کند و سطح آهن را بالا ببرد.
۳. بیماریهای کبد
آسیب کبدی (هپاتیت، کبد چرب، سیروز) سبب آزاد شدن آهن ذخیرهشده از سلولهای کبدی به خون میشود.
۴. کمخونی همولیتیک
در این بیماریها، گلبولهای قرمز تخریب میشوند و آهن آزادشده وارد خون میشود:
- تالاسمی
- کمخونی همولیتیک خودایمنی
۵. التهاب یا عفونت حاد
در واکنشهای التهابی موقت، سطح آهن میتواند بهصورت کاذب بالا رود، مخصوصاً اگر فریتین نیز همزمان افزایش یافته باشد.
علائم آهن پایین و بالا
۱. علائم آهن پایین:
- خستگی و ضعف مداوم
- رنگپریدگی پوست
- سردی دستها و پاها
- تنگی نفس هنگام فعالیت
- کاهش تمرکز و ریزش مو
۲. علائم آهن بالا:
- درد مفاصل یا شکم
- خستگی مزمن
- تیره شدن پوست (برنزه یا خاکستری)
- اختلالات قند خون
- کاهش میل جنسی یا نارسایی قلبی در مراحل پیشرفته
تحلیل ارتباطی (Correlation Insight)
آهن، فریتین و ترانسفرین سه شاخص وابستهاند:
- آهن پایین + فریتین پایین + اشباع ترانسفرین پایین → کمخونی فقر آهن
- آهن پایین + فریتین بالا → التهاب یا کمخونی مزمن
- آهن بالا + فریتین بالا + اشباع ترانسفرین بالا → تجمع آهن (هموکروماتوز)
این الگوها به پزشک کمک میکنند تا نوع و منشاء اختلال آهن را تشخیص دهد.
روشهای درمان و اصلاح سطح آهن خون
در صورت آهن پایین:
- مصرف غذاهای غنی از آهن: گوشت قرمز، جگر، اسفناج، عدس، تخممرغ
- استفاده از ویتامین C برای تقویت جذب آهن
- درمان علت اصلی خونریزی یا سوءجذب
- مصرف مکمل آهن فقط با تجویز پزشک (زیادهروی خطرناک است)
در صورت آهن بالا:
- پرهیز از مصرف مکمل آهن و گوشت قرمز زیاد
- کاهش یا درمان بیماری کبدی و التهابی
- فلبوتومی (خونگیری درمانی) برای کاهش آهن ذخیرهای در هموکروماتوز
- داروهای شلاتکننده آهن در موارد شدید تجمع آهن
چه زمانی باید نگران شویم؟
اگر آزمایش آهن شما خارج از محدوده نرمال است و همراه با:
- فریتین غیرطبیعی،
- تغییرات آنزیمهای کبدی،
- یا علائم خستگی مزمن یا تغییر رنگ پوست بود،
حتماً باید پزشک آزمایشهای تکمیلی برای بررسی علت دقیق انجام دهد.
پرسشهای متداول (FAQ)
آیا آهن پایین همیشه به معنی کمخونی است؟
تقریباً بله، اما در برخی بیماریهای مزمن ممکن است سطح آهن پایین باشد بدون کمخونی شدید.
آیا آهن بالا خطرناک است؟
در موارد موقتی معمولاً بیخطر است، اما افزایش پایدار میتواند باعث آسیب به کبد و قلب شود.
آیا مصرف زیاد مواد غذایی آهندار مفید است؟
فقط در صورت تأیید کمبود آهن توسط پزشک توصیه میشود، نه بهصورت خودسرانه.
چه زمانی باید آزمایش آهن را تکرار کنیم؟
معمولاً هر ۳ تا ۶ ماه در بیمارانی که درمان کمآهنی یا تجمع آهن دریافت میکنند.
منابع :
- No. 24
- ۰۴/۰۹