آزمایش DHEA-S (دی‌هیدرو اپی‌آندروسترون سولفات) تستی کلیدی در ارزیابی عملکرد غدد فوق کلیوی و تشخیص عدم تعادل‌های هورمونی به شمار می‌آید.
DHEA-S که فراوان‌ترین هورمون استروئیدی در گردش خون انسان است، عمدتاً در قشر غدد فوق کلیوی تولید می‌شود و نقشی حیاتی در تولید هورمون‌های جنسی مانند تستوسترون و استروژن ایفا می‌کند. پزشکان از آزمایش DHEA-S برای بررسی تومورهای فوق کلیوی، اختلالات رشد جنسی و شرایط ناشی از افزایش یا کاهش آندروژن‌ها بهره می‌برند.
اهمیت زیستی DHEA و DHEA-S
DHEA-S نسخه‌ی سولفاته شده‌ی DHEA است که پایداری بیشتری در گردش خون دارد. برخلاف DHEA که دچار نوسان روزانه می‌شود، سطح DHEA-S نسبتاً ثابت می‌ماند و به همین دلیل برای ارزیابی‌های بالینی شاخص بهتری است. ترشح این هورمون در اوایل بزرگسالی به اوج می‌رسد و پس از ۳۰ سالگی به تدریج کاهش می‌یابد. این افت با تغییرات متابولیک و ایمنی مرتبط با افزایش سن همراه است.
کاربرد بالینی آزمایش DHEA-S
ارزیابی عملکرد غدد فوق کلیوی
افزایش غیرطبیعی DHEA-S می‌تواند نشانه‌ای از هیپرپلازی آدرنال یا وجود تومورهای ترشح‌کننده آندروژن باشد. در مقابل، کاهش سطح این هورمون می‌تواند به نارسایی غده فوق کلیوی یا هیپوپیتیوتاریسم (کاهش عملکرد هیپوفیز) اشاره کند. در زنان مبتلا به پرمویی، آکنه یا بی‌نظمی قاعدگی، این آزمایش به تشخیص علت فوق کلیوی یا افتراق آن از سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) کمک می‌کند.
اختلالات بلوغ
در کودکان، آزمایش DHEA-S به ارزیابی بلوغ زودرس در پسران و ویریلیزاسیون (بروز صفات مردانه) در دختران کمک می‌کند. در مواردی مانند آدرنارک زودرس، افزایش متوسط DHEA-S مشاهده می‌شود؛ اما مقادیر بسیار بالا ممکن است نشانه تومورهای فوق کلیوی یا نقص‌های آنزیمی باشد.
پایش سلامت مرتبط با سن
کاهش سطح DHEA-S با افزایش سن با اختلالات متابولیکی و کاهش عملکرد سیستم ایمنی همراه است. در برخی موارد، این آزمایش برای ارزیابی نیاز به مداخلات ضدپیری مورد استفاده قرار می‌گیرد، هرچند استفاده روتین از مکمل DHEA هنوز بحث‌برانگیز است.
روش نمونه‌گیری و تفسیر نتایج
نمونه‌گیری
برای آزمایش DHEA-S، نمونه خون در لوله‌های حاوی لیتیوم هپارین یا لوله‌های جداکننده‌ی سرم گرفته می‌شود. ترجیحاً باید پلاسما یا سرم ظرف دو ساعت جدا شده و تا ۷۲ ساعت در دمای یخچال نگهداری شود. بیشتر آزمایشگاه‌ها از روش‌های ایمونواسی الکتروشیمیایی (مانند پلتفرم Roche cobas) استفاده می‌کنند.
مقادیر مرجع
سطح طبیعی DHEA-S بسته به سن و جنس متفاوت است:
- زنان ۱۸–۱۹ سال: ۱۴۵–۳۹۵ میکروگرم/دسی‌لیتر
- مردان ۲۰–۲۹ سال: ۲۸۰–۶۴۰ میکروگرم/دسی‌لیتر
- زنان پس از یائسگی: ۱۷–۹۰ میکروگرم/دسی‌لیتر
مقادیر خارج از این محدوده‌ها نیازمند بررسی بیشتر هستند. به عنوان مثال، در زنانی با سطح DHEA-S بالای ۷۰۰ میکروگرم/دسی‌لیتر، انجام تصویربرداری برای بررسی وجود تومور ضروری است.
دلایل نتایج غیرطبیعی
افزایش DHEA-S
افزایش پایدار DHEA-S می‌تواند ناشی از موارد زیر باشد:
- تومورهای فوق کلیوی (آدنوم یا کارسینوم آدرنال)،
- هیپرپلازی مادرزادی فوق کلیه (ناشی از کمبود آنزیم ۲۱-هیدروکسیلاز)،
- سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (در ۲۰ تا ۳۰ درصد موارد، افزایش آندروژن‌های فوق کلیوی دیده می‌شود).
کاهش DHEA-S
مقادیر پایین DHEA-S می‌تواند نشان‌دهنده‌ی موارد زیر باشد:
- نارسایی آدرنال (مانند بیماری آدیسون)،
- افت طبیعی ناشی از افزایش سن،
- بیماری‌های مزمن یا مصرف طولانی مدت گلوکوکورتیکوئیدها.
ملاحظات درمانی
مکمل DHEA
در برخی موارد خاص، تجویز مکمل DHEA (۲۵–۵۰ میلی‌گرم در روز) برای درمان نارسایی فوق کلیه یا اختلال میل جنسی پیشنهاد می‌شود. با این حال، به دلیل نگرانی در خصوص اثرات آندروژنی در زنان و تأثیر احتمالی بر پروستات در مردان، مصرف آن باید با احتیاط و تحت نظارت انجام شود.
تداخل دارویی
مصرف مکمل‌های DHEA سطح خون را به طور کاذب بالا می‌برد و باید حداقل ۴۸ ساعت قبل از آزمایش قطع شود. همچنین مصرف داروهای ضدالتهابی استروئیدی یا قرص‌های ضدبارداری می‌تواند سطح DHEA-S را کاهش دهد.
جمع‌بندی
آزمایش DHEA-S دریچه‌ای به سوی ارزیابی عملکرد غدد فوق کلیوی و تعادل هورمونی کل بدن باز می‌کند. تفسیر صحیح نتایج نیازمند توجه به یافته‌های بالینی، مقادیر مرجع سنی و فاکتورهای پیش‌آزمایشی است. درحالی‌که این تست در تشخیص پاتولوژی‌های فوق کلیوی بسیار مفید است، باید از تفسیر بیش از حد نوسانات طبیعی جلوگیری کرد. با گسترش دانش درباره‌ی اثرات DHEA-S فراتر از غدد فوق کلیوی، انتظار می‌رود در آینده کاربردهای گسترده‌تری در درمان‌های هورمونی و تعدیل ایمنی پیدا کند.
منابع:
No. 30
۰۴/۰۲