احتباس ادراری به وضعیتی گفته می‌شود که فرد قادر به تخلیه کامل مثانه نیست، یا اصلاً نمی‌تواند ادرار کند. این مشکل می‌تواند حاد (ناگهانی و دردناک) یا مزمن (تدریجی و بی‌علامت) باشد و به دلایل مختلفی مانند انسداد، اختلال عصبی یا ضعف عضلانی مثانه رخ دهد. شناخت علت زمینه‌ای اهمیت فراوانی دارد، زیرا عدم درمان به‌موقع می‌تواند به آسیب کلیه، عفونت‌های ادراری و درد شدید مثانه منجر شود.
احتباس ادراری حاد و مزمن
احتباس ادراری در دو نوع اصلی طبقه‌بندی می‌شود:
۱.احتباس ادراری حاد
– بروز ناگهانی و دردناک
– مثانه پر است اما تخلیه ممکن نیست
– نیاز به درمان فوری و تخلیه با سوند دارد
۲. احتباس ادراری مزمن
– تخلیه ناقص مثانه طی مدت طولانی
– ممکن است فرد علامت خاصی احساس نکند
– حجم زیادی از ادرار پس از دفع باقی می‌ماند و خطر عفونت و آسیب کلیه وجود دارد
علل شایع احتباس ادراری
الف) انسداد مسیر ادرار
– بزرگی پروستات (BPH) در مردان شایع‌ترین علت مزمن است.
– سنگ مثانه یا حالب که در مسیر خروجی گیر کند.
– تنگی مجرا ناشی از التهاب یا جراحی قبلی.
– تومورهای لگنی یا مثانه که مسیر را فشار دهند.
ب) اختلالات عصبی
– آسیب یا بیماری در اعصاب کنترل‌کننده مثانه، مانند:
– Ms (مولتیپل اسکلروزیس)
– پارکینسون
– آسیب طناب نخاعی یا سکته مغزی
ج) علل دارویی
برخی داروها انقباض عضله مثانه را تضعیف یا مجرای خروجی را منقبض می‌کنند:
– داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای
– آنتی‌هیستامین‌ها
– داروهای ضداحتقان یا ضد درد مخدر
– برخی داروهای ضد فشار خون
د) علت بعد از جراحی
بیهوشی، داروهای تزریق‌شده حین عمل و درد پس از جراحی ممکن است باعث توقف موقتی عملکرد مثانه شوند.
علائم احتباس ادراری
– ناتوانی یا دشواری در آغاز ادرار
– احساس پر بودن یا فشار در پایین شکم
– ناتمام ماندن تخلیه مثانه
– جریان ضعیف یا قطره‌ای ادرار
– درد شدید شکمی (در نوع حاد)
– عفونت‌های مکرر ادراری، تب یا سوزش هنگام دفع (در نوع مزمن)
تشخیص احتباس ادراری
۱. معاینه فیزیکی و شرح حال
پزشک سابقه دارویی، جراحی، بیماری‌های عصبی و علائم دفع را بررسی می‌کند. لمس بخش پایین شکم ممکن است نشان دهد مثانه پر و متسع شده است.
۲. سونوگرافی مثانه (Bladder Scan)
مقادیر ادرار باقی‌مانده پس از دفع (Post-Void Residual Volume) با دستگاه سونوگرافی اندازه‌گیری می‌شود. حجم بالای باقی‌مانده نشانگر احتباس است.
۳. آزمایش ادرار و خون
برای رد عفونت ادراری یا آسیب کلیه، سطح کراتینین، اوره (BUN) و وجود سلول‌های سفید یا پروتئین در ادرار بررسی می‌شود.
۴. تست یورودینامیک (Urodynamic Study)
برای ارزیابی عملکرد عضلات مثانه و اعصاب آن به‌کار می‌رود، به‌ویژه در موارد عصبی یا ناشناخته.
۵. سونوگرافی یا سی‌تی‌اسکن لگن
جهت بررسی وجود سنگ، تومور یا بزرگ‌شدن پروستات در مسیر خروجی.
درمان احتباس ادراری
الف) درمان فوری
در نوع حاد، تخلیه سریع مثانه با استفاده از سوند ادراری ضروری است تا از آسیب کلیه و درد شدید جلوگیری شود.
ب) درمان علت زمینه‌ای
– داروهای آلفا بلوکر برای باز شدن مسیر خروجی در مردان مبتلا به بزرگی پروستات.
– جراحی ترمیمی یا لیزر برای انسداد مجرا یا تومور.
– فیزیوتراپی لگن و تحریک عصبی در موارد عصبی.
– درمان عفونت با آنتی‌بیوتیک مناسب.
– بررسی و تغییر داروهای مؤثر بر مثانه توسط پزشک
توصیه‌های مهم برای پیشگیری و مراقبت
– مراجعه منظم به پزشک در صورت بروز دشواری یا تغییر در الگوی ادرار.
– نوشیدن آب کافی و اجتناب از نگه داشتن طولانی ادرار.
– بررسی سالانه وضعیت پروستات در مردان بالای ۵۰ سال.
– پیگیری عفونت‌های ادراری تا درمان کامل.
– پرهیز از مصرف خودسرانه داروهای آرام‌بخش یا ضداحتقان.
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱– آیا احتباس ادراری قابل درمان است؟
بله، در بیشتر موارد با تشخیص علت زمینه‌ای (مثل انسداد یا اختلال عصبی) می‌توان درمان مؤثر انجام داد.
۲– آیا مصرف دارو می‌تواند باعث احتباس شود؟
بسیاری از داروهای ضدافسردگی و ضداحتقان می‌توانند این حالت را تشدید کنند؛ پزشک باید داروها را بررسی کند.
۳– آیا احتباس خطرناک است؟
بله، در نوع حاد ممکن است در مدت کوتاه باعث آسیب کلیه و عفونت شدید شود؛ درمان فوری لازم است.
جمع‌بندی
احتباس ادراری یک مشکل جدی اما قابل درمان است که می‌تواند ناشی از انسداد، بیماری عصبی یا مصرف داروها باشد. تشخیص دقیق از طریق سونوگرافی، تست یورودینامیک و آزمایش‌های کلیوی امکان‌پذیر است. مراجعه سریع به پزشک هنگام ناتوانی در ادرار کردن، عامل حیاتی برای پیشگیری از عوارض خطرناک است. مراقبت مداوم از سلامت مثانه و کلیه، کلید پیشگیری از عود این مشکل محسوب می‌شود.
منابع:
۱. Mayo Clinic – Urinary Retention Overview
۲. MedlinePlus – Urinary Retention Causes and Treatment
No.42
۰۴/۰۷