ارزیابی تعادل اسید–باز بدن (pH): آزمایش‌ها، تفسیر ساده و علل شایع

تعادل اسید–باز یکی از شاخص‌های حیاتی سلامت است. برهم‌خوردن pH خون می‌تواند نشانهٔ اختلال در ریه‌ها، کلیه‌ها، متابولیسم یا مسمومیت‌ها باشد. ارزیابی استاندارد معمولاً با گازهای خون شریانی (ABG) و سنجش‌های آزمایشگاهی مانند بیکربنات/CO₂ سرم، اختلاف آنیون (Anion Gap) و در موارد لازم اُسمولالیته و شکاف اسمولال انجام می‌شود. این ارزیابی به پزشک کمک می‌کند نوع اختلال (متابولیک یا تنفسی) و شدت آن را شناسایی کند و درمان مناسب را آغاز نماید. 

چه زمانی باید ارزیابی انجام شود؟

اگر دچار تنگی نفس، تنفس تند، گیجی، خستگی شدید، تهوع/استفراغ، مورمور دست‌وپا یا لرزش انگشتان هستید، یا پزشک به مشکلات ریوی/کلیوی، کتواسیدوز دیابتی، عفونت شدید (سپسیس) یا مسمومیت مشکوک است، ارزیابی اسید–باز توصیه می‌شود.

آزمایش‌های کلیدی برای تعادل اسید–باز

• گازهای خون شریانی (ABG/VBG):
  ABG میزان pH، PaCO₂، PaO₂، HCO₃⁻ و گاه Base Excess را می‌سنجد؛ نمونه معمولاً از شریان رادیال گرفته می‌شود. VBG در برخی شرایط برای برآورد pH/CO₂ مفید است اما برای اکسیژن‌گیری (PaO₂) جایگزین ABG نیست. محدوده‌های مرجع به روش و آزمایشگاه وابسته‌اند و تفسیر باید در زمینهٔ وضعیت بالینی انجام شود. 

• بیکربنات/CO₂ سرم (پنل الکترولیت‌ها، BMP/CMP):
  بیشتر CO₂ خون به‌صورت بیکربنات (HCO₃⁻) است. کاهش آن معمولاً با اسیدوز متابولیک و افزایش آن با آلکالوز متابولیک همراه است.

• اختلاف آنیون (Anion Gap):
  عددی محاسبه‌ای بر پایهٔ الکترولیت‌ها که به افتراق اسیدوز متابولیک با گپ بالا (مانند لاکتیک‌اسیڈوز، کتواسیدوز، اورمی/نارسایی کلیه، برخی مسمومیت‌ها) از اسیدوز با گپ نرمال کمک می‌کند. گپ بسیار پایین نادر است و اغلب با هیپوآلبومینمی یا خطای آزمایشگاهی دیده می‌شود.

• اُسمولالیته و «شکاف اسمولال»:
  برای بررسی تعادل آب‌والکترولیت و شناسایی الکل‌های سمی (مانند متانول/اتیلن‌گلیکول) کاربرد دارد. شکاف اسمولال اختلاف اسمولالیتهٔ اندازه‌گیری‌شده و محاسبه‌ای (بر پایهٔ سدیم، گلوکز، BUN و گاه اتانول) است؛ بالا بودن آن وجود مواد اسموتیک غیرمعمول را مطرح می‌کند.

• لاکتات خون:
  شاخص مهم لاکتیک‌اسیڈوز در هیپوکسی بافتی، سپسیس و برخی بیماری‌های متابولیک؛ در بیماران بدحال هم نشانگر خطر است و هم هدف درمانی.

گام‌های تفسیر ساده (برای درک روند کار پزشک)

1. به pH نگاه می‌شود:
   pH طبیعی خون معمولاً حدود ۷.۳۵–۷.۴۵ است. pH پایین‌تر «اسیدمی» و بالاتر «آلکالِمی» نام دارد.

2. تشخیص فرآیند اولیه (متابولیک یا تنفسی):

   • PaCO₂ بالا (احتباس CO₂) → تمایل به اسیدوز تنفسی؛ PaCO₂ پایین (هایپرونتیلاسیون) → تمایل به آلکالوز تنفسی. 

   • HCO₃⁻ پایین → اسیدوز متابولیک؛ HCO₃⁻ بالا → آلکالوز متابولیک. 

3. بررسی اختلاف آنیون (AG):
   بالا بودن AG نشانهٔ اسیدهای افزوده‌شده (لاکتات، کتون‌ها، اورمی، سموم) است؛ AG طبیعی با HCO₃⁻ پایین اغلب به از‌دست‌دادن بیکربنات (مانند اسهال یا RTA) اشاره دارد.

4. سرنخ‌های تکمیلی:
   لاکتات، کتون ادرار/خون، اُسمولالیته و شکاف اسمولال برای تشخیص دقیق‌تر (به‌ویژه در مسمومیت‌های الکلی) سنجیده می‌شوند. 

5. تطابق/جبرانی بودن تغییرات:
   پزشک بررسی می‌کند آیا بدن برای جبران اختلال اولیه تغییرات متناسبی در PaCO₂ یا HCO₃⁻ ایجاد کرده است یا خیر؛ چون رنج‌ها و دستگاه‌ها متفاوت‌اند، تفسیر باید در بافت بالینی شما انجام شود.

علل شایع برهم‌خوردن تعادل اسید–باز

• اسیدوز متابولیک (AG بالا): کتواسیدوز دیابتی، لاکتیک‌اسیڈوز (هیپوکسی بافتی/سپسیس)، نارسایی کلیه، مسمومیت‌ها (سالسیلات، متانول، اتیلن‌گلیکول)

• اسیدوز متابولیک (AG نرمال): اسهال شدید/مزمن، از دست‌دادن بیکربنات

• آلکالوز متابولیک: استفراغ/مکش معده، دیورتیک‌ها و گاه اختلالات حجم و هورمونی.

• اسیدوز تنفسی: کاهش تهویه (COPD، افسردگی تنفسی، بیماری‌های عصبی–عضلانی)، احتباس CO₂. 

• آلکالوز تنفسی: هایپرونتیلاسیون (اضطراب، درد، هایپوکسمی، ارتفاعات).

نمونه‌گیری و آمادگی

• محل نمونه‌گیری: اغلب از شریان رادیال؛ در بستری‌ها از شریان‌های دیگر یا کاتتر شریانی. پس از نمونه‌گیری، چند دقیقه فشار مستقیم برای پیشگیری از خونریزی لازم است. درد خفیف و کبودی گذرا شایع است. 

• اکسیژن تراپی: ممکن است از شما خواسته شود ۲۰ دقیقه پیش از ABG تنظیم اکسیژن را طبق نظر تیم درمان تغییر دهید تا اندازه‌گیری دقیق‌تر شود. 

• تفاوت رنج‌ها: محدوده‌های «نرمال» به روش/آزمایشگاه وابسته‌اند؛ نتیجه باید با علائم و سایر تست‌ها سنجیده شود. 

نکات ایمنی و هشدار

تنگی نفس شدید، تغییر سطح هوشیاری، درد قفسه سینه یا علائم مسمومیت اورژانس هستند—فوراً به اورژانس مراجعه کنید.

سؤالات متداول (FAQ)

۱) آیا می‌توان به‌جای ABG از VBG استفاده کرد؟
در برخی شرایط برای برآورد pH و CO₂ از VBG استفاده می‌شود؛ اما چون اکسیژن‌گیری را نمی‌سنجد و در اختلالات شدید اسید–باز دقت کمتری دارد، جایگزین کامل ABG نیست. 

۲) «اختلاف آنیون» چیست و اگر پایین باشد یعنی چه؟
AG ابزاری محاسبه‌ای برای بررسی علت اسید–باز است. AG پایین نادر است و اغلب با آلبومین پایین یا خطای آزمایشگاهی دیده می‌شود؛ معمولاً نیاز به تکرار آزمایش دارد. 

۳) «شکاف اسمولال» چه کمکی می‌کند؟
بالا بودن آن وجود مواد اسمول فعال غیرمعمول (مثلاً الکل‌های سمی) را مطرح می‌کند و در کنار سایر آزمایش‌ها به تشخیص مسمومیت‌ها کمک می‌کند. 

۴) آیا اعداد «مرجع» همیشه ثابت‌اند؟
خیر؛ به دستگاه و روش وابسته‌اند و پزشک باید نتایج را در بستر علائم و سابقهٔ شما تفسیر کند.

جمع‌بندی 

• برای ارزیابی pH خون، ABG به‌علاوهٔ الکترولیت‌ها/بیکربنات و در صورت لزوم AG، لاکتات و شکاف اسمولال درخواست می‌شود. 

• تفسیر مرحله‌ای (pH → PaCO₂/HCO₃⁻ → AG → تست‌های تکمیلی) تصویر دقیقی از نوع اختلال و علت آن می‌دهد.

• در علائم هشدار یا شک به مسمومیت، ارجاع فوری ضروری است. 

این مطلب جایگزین ویزیت پزشکی نیست. برای تفسیر دقیق نتایج خود حتماً با پزشک یا آزمایشگاه مشورت کنید.