استفراغ‌های مکرر یا مشکل در تحمل شیر، یکی از شکایات شایع در نوزادان و کودکان خردسال است. در بسیاری موارد، این وضعیت به‌صورت گذرا و بی‌خطر است؛ اما تداوم علائم می‌تواند نشانه‌ای از اختلالات گوارشی یا متابولیک مانند کمبود آنزیم لاکتاز یا ناهنجاری‌های متابولیسم قند و چربی باشد. تشخیص دقیق نیازمند بررسی‌های آزمایشگاهی تخصصی است تا علت واقعی عدم تحمل شیر در نوزادان مشخص و از آسیب طولانی‌مدت به رشد کودک جلوگیری شود.
لاکتاز؛ آنزیم حیاتی در هضم شیر
لاکتاز آنزیمی است که در روده باریک تولید می‌شود و وظیفه آن تجزیه قند اصلی شیر یعنی لاکتوز به قندهای ساده‌تر (گلوکز و گالاکتوز) است. وقتی این آنزیم کاهش یابد، لاکتوز هضم‌نشده در روده باقی می‌ماند و باعث علائم ناراحت‌کننده‌ای می‌شود.
علائم شایع کمبود لاکتاز:
– استفراغ یا تهوع پس از شیر خوردن
– نفخ و دل‌درد شدید
– اسهال کف‌آلود و بدبو
– وزن‌گیری ناکافی در نوزاد
– تحریک‌پذیری یا گریه مداوم پس از تغذیه
در نوزادان، کمبود لاکتاز می‌تواند مادرزادی (ژنتیکی) یا ثانویه باشد که در اثر آسیب به مخاط روده، عفونت یا بیماری مزمن رخ می‌دهد.
آزمایش‌های مورد نیاز برای بررسی عدم تحمل شیر در نوزادان
۱. آزمایش هیدروژن بازدم (Hydrogen Breath Test):
– پس از مصرف مقدار کنترل‌شده‌ای لاکتوز، میزان گاز هیدروژن در بازدم اندازه‌گیری می‌شود.
– افزایش هیدروژن نشان‌دهنده تخمیر لاکتوز هضم‌نشده در روده است.
– این آزمایش در کودکان بزرگ‌تر قابل اجراست، نه نوزادان کم‌سن.
۲. آزمایش قند کاهش‌یافته در مدفوع (Reducing Substances Test):
– در نوزادان با علائم استفراغ یا اسهال، وجود قندهای غیرهضم‌شده در مدفوع بررسی می‌شود.
– بالا بودن سطح قند کاهش‌یافته ممکن است بیانگر عدم تجزیه لاکتوز باشد.
۳. بررسی pH مدفوع:
– کاهش شدید pH (زیر ۵.۵) نشانه تخمیر قندها در اثر کمبود لاکتاز است.
۴. آزمایش ژنتیکی برای شناسایی نقص لاکتاز:
– در موارد خانوادگی یا مقاوم به درمان، بررسی ژن‌های مربوط به آنزیم لاکتاز می‌تواند انجام شود.
بررسی آزمایش‌های متابولیک در استفراغ‌های مکرر نوزاد
اگر استفراغ نوزاد شدید، مکرر و بدون ارتباط مستقیم با تغذیه شیر باشد، پزشک ممکن است به **اختلالات متابولیک مادرزادی** مشکوک شود. این بیماری‌ها نادر ولی بالقوه خطرناک‌اند و تشخیص زودهنگام اهمیت حیاتی دارد.
آزمایش‌های کلیدی برای تشخیص بیماری‌های متابولیک:
– بیوشیمی خون پایه: بررسی سطح گلوکز، الکترولیت‌ها و آنزیم‌های کبدی.
– آزمایش آمونیاک خون: افزایش آمونیاک ممکن است نشان‌دهنده اختلال چرخه اوره یا بیماری‌های آمینواسیدی باشد.
– تست اسیدهای آمینه و آلی در ادرار (Aminoaciduria/Organic Acids): برای تشخیص نقایص متابولیسم پروتئین‌ها و چربی‌ها.
– بررسی اسید لاکتیک خون: افزایش آن می‌تواند نشانه اختلالات انرژی سلولی (میتوکندریال) باشد.
– آزمایش کرن‌الکتروفورز یا Tandem Mass Spectrometry: روش پیشرفته برای غربالگری بیش از ۳۰ اختلال متابولیک نادر در نوزادان.
افتراق میان عدم تحمل شیر ساده و بیماری متابولیک
گاهی استفراغ‌های مکرر تنها ناشی از تغذیه نادرست یا حساسیت خفیف به شیر هستند، اما در موارد زیر باید احتمال بیماری متابولیک جدی‌تر بررسی شود:
– بروز استفراغ‌های شدید از روزهای اول تولد
– بی‌حالی، کاهش هوشیاری یا تشنج
– بوی غیرطبیعی ادرار یا تنفس
– عدم وزن‌گیری با وجود تغذیه طبیعی
– سابقه خانوادگی بیماری‌های متابولیک یا مرگ نوزاد در خانواده
درمان و راهکارهای تغذیه‌ای بر اساس نتیجه آزمایش‌ها
در صورت تأیید عدم تحمل لاکتوز، گزینه‌های درمانی شامل:
– استفاده از شیر بدون لاکتوز یا قطره‌های آنزیم لاکتاز در شیر مادر
– تغذیه با ترکیب‌های شیر مادر و شیرهای درمانی مخصوص عدم تحمل لاکتوز
– پایش رشد و میزان کالری دریافتی زیر نظر متخصص اطفال
اگر آزمایش‌ها اختلال متابولیک جدی را نشان دهند، درمان شامل:
– رژیم اختصاصی با حذف پیش‌سازهای سمی (مانند پروتئین خاص).
– تأمین کالری از منابع ایمن مانند چربی‌های متوسط زنجیره (MCT oil).
– درمان دارویی یا ویتامینی برای اصلاح مسیرهای متابولیک.
– پایش مداوم عملکرد کبد، کلیه و سطح آمونیاک خون
پرسش‌های متداول (FAQ)
آیا عدم تحمل لاکتوز در نوزاد قابل درمان است؟
در اکثر موارد قابل کنترل است؛ با استفاده از شیرهای بدون لاکتوز یا افزودن آنزیم لاکتاز، علائم برطرف می‌شوند.
چه زمانی باید به آزمایش‌های متابولیک فکر کرد؟
اگر استفراغ از روزهای اول تولد شروع شود، همراه با اسهال شدید یا علائم عصبی باشد، باید بررسی متابولیک انجام شود.
آیا این آزمایش‌ها دردناک یا خطرناک‌اند؟
خیر، بیشتر آن‌ها با نمونه‌گیری خون یا ادرار انجام می‌شوند و برای نوزادان کاملاً ایمن هستند.
جمع‌بندی
استفراغ‌های مکرر یا عدم تحمل شیر در نوزادان نباید ساده انگاشته شود، زیرا ممکن است نشانه‌ای از کمبود **لاکتاز** یا یکی از **اختلالات متابولیک مادرزادی** باشد. بررسی دقیق با آزمایش‌های تخصصی خونی، مدفوعی و ژنتیکی امکان تشخیص زودهنگام و درمان مؤثر را فراهم می‌کند. تشخیص و مراقبت به‌موقع کلید حفظ رشد طبیعی و سلامت بلندمدت کودک است.
منبع :
۱. [Mayo Clinic – Lactose intolerance and infant metabolic disorders]
No.82
۰۴/۰۷