ویتامین B12 که به نام کوبالامین (Cobalamin) نیز شناخته میشود، یکی از ویتامینهای ضروری گروه B است که برای عملکرد طبیعی سیستم عصبی، ساخت گلبولهای قرمز، و متابولیسم DNA و انرژی حیاتی است.
این ویتامین در بدن ساخته نمیشود و باید از طریق رژیم غذایی یا مکملها تأمین شود. تغییر سطح B12 در آزمایش خون، چه کاهش و چه افزایش، میتواند علامت اختلالاتی در جذب، تغذیه، کبد یا مغز استخوان باشد.
محدوده طبیعی ویتامین B12 در خون
محدوده مرجع ممکن است کمی بین آزمایشگاهها متفاوت باشد، اما بهطور کلی:
- محدوده طبیعی: حدود ۲۰۰ تا ۹۰۰ پیکوگرم در میلیلیتر (pg/mL)
- کمبود احتمالی: کمتر از ۲۰۰ pg/mL
- سطح بالاتر از حد طبیعی: بیش از ۹۰۰ pg/mL
🔹 سطح پایین نشانهی اختلال در جذب یا کمبود دریافت غذایی است، در حالی که سطح بالا معمولاً با بیماریهای کبد، کلیه یا افزایش تولید سلولی مرتبط است.
دلایل کاهش ویتامین B12 (B12 پایین)
کاهش ویتامین B12 یا هیپوکوبالامینمی یکی از شایعترین کمبودهای تغذیهای در دنیا است — بهویژه در سالمندان، گیاهخواران، و بیماران گوارشی.
۱. رژیم غذایی ناکافی
- رژیمهای گیاهخواری کامل (Vegan) یا کمگوشت معمولاً فاقد منابع طبیعی B12 هستند.
- منابع اصلی: گوشت قرمز، ماهی، تخممرغ، شیر و فرآوردههای لبنی.
۲. اختلال در جذب رودهای
- آتروفی گاستریت و کاهش تولید اسید معده مانع آزاد شدن B12 از مواد غذایی میشود.
- بیماری سلیاک یا بیماری کرون (Crohn) موجب آسیب به دیواره روده و کاهش جذب B12 میگردد.
- جراحی معده یا روده (مانند بایپس معده) نیز سطح جذب را کاهش میدهد.
۳. کمخونی پرنیشیوز (Pernicious anemia)
یکی از علل کلاسیک B12 پایین است. در این بیماری سیستم ایمنی به سلولهای معده حمله میکند و تولید فاکتور داخلی (Intrinsic Factor) را که جذب B12 را ممکن میسازد، متوقف میکند.
۴. مصرف داروها
برخی داروها با جذب B12 تداخل دارند:
- مهارکنندههای پمپ پروتون (برای درمان زخم معده)
- متفورمین (داروی دیابت نوع ۲)
- آنتیاسیدها یا داروهای حاوی H2-blocker
۵. الکل و بیماریهای کبدی
الکل مزمن و بیماریهای کبدی موجب کاهش جذب و ذخیرهسازی B12 میشوند.
علائم کمبود ویتامین B12:
- خستگی و ضعف
- بیحسی یا سوزنسوزن شدن دست و پا
- رنگپریدگی یا زردی پوست
- افسردگی، کاهش تمرکز یا حافظه
- زبان صاف و قرمز (آتروفی پاپیلاها)
دلایل افزایش ویتامین B12 (B12 بالا)
سطح بالای B12 یا هایپرکوبالامینمی اغلب حاصل افزایش تولید یا آزاد شدن ویتامین از بافتها است، نه دریافت زیاد از مواد غذایی.
۱. بیماریهای کبدی
آسیب سلولی کبد (هپاتیت، کبد چرب یا سیروز) موجب آزاد شدن ذخایر B12 از سلولهای کبدی به خون میشود.
۲. بیماریهای کلیوی
در نارسایی کلیه، دفع B12 کاهش مییابد و سطح سرمی ممکن است بهصورت کاذب بالا رود.
۳. سرطانها یا بیماریهای خونی
در برخی سرطانها (بهویژه لوسمی، میلودیسپلازی یا سرطان کبد) افزایش تولید پروتئینهای حامل B12 موجب بالارفتن سطح آن در خون میشود.
۴. مصرف بیش از حد مکملها یا تزریق
تزریق یا دریافت دوز بالای مکمل B12 (بهصورت خوراکی، تزریقی یا همراه داروهای تقویتی) میتواند سطح خون را برای مدت کوتاهی بالا ببرد، ولی معمولاً خطرناک نیست.
علائم افزایش ویتامین B12:
- معمولاً بدون علامت است مگر در بیماری زمینهای
- در موارد نادر: سردرد، تهوع، خوابآلودگی یا ناراحتی گوارشی
- اگر مزمن باشد: ممکن است نشانه بیماری سیستمیک یا اختلال کبدی باشد
تحلیل همبستگی (Correlation Insight)
پزشک سطح B12 را معمولاً در کنار سایر شاخصها ارزیابی میکند:
- B12 پایین + Folic Acid پایین → سوء تغذیه یا سوء جذب
- B12 پایین + MCV بالا → کمخونی مگالوبلاستیک
- B12 بالا + AST/ALT بالا → آسیب کبدی
- B12 بالا + کراتینین بالا → نارسایی کلیه
درمان و اقدامات لازم
در صورت کاهش:
- مصرف خوراکی مکملهای ویتامین B12 (روزانه یا هفتگی)
- تزریق عضلانی B12 در موارد کمخونی شدید یا سوء جذب
- اصلاح رژیم غذایی با تمرکز بر منابع حیوانی و غنیشده
- بررسی بیماریهای معده و روده در صورت کمبود مزمن
در صورت افزایش:
- بررسی عملکرد کبد و کلیه (با آزمایشهای آنزیمی و کراتینین)
- قطع یا کاهش مکملها در صورت مصرف غیرضروری
- ارزیابی هماتولوژیک (در صورت تداوم سطح بالا بدون علت تغذیهای)
چه زمانی باید نگران شویم؟
اگر آزمایش شما نشان دهد ویتامین B12:
- کمتر از ۲۰۰ pg/mL است، باید علت کمبود بررسی شود.
- بالاتر از ۹۰۰ pg/mL است و مکمل مصرف نکردهاید، بررسی عملکرد کبد و کلیه ضروری است.
پرسشهای متداول (FAQ)
آیا مصرف زیاد ویتامین B12 خطرناک است؟
خیر، چون ویتامین B12 محلول در آب است و مقادیر اضافی از طریق ادرار دفع میشود، مگر در بیماریهای کلیوی.
آیا گیاهخواران حتماً باید مکمل مصرف کنند؟
بله، چون منابع گیاهی تقریباً فاقد B12 فعال هستند و خطر کمبود جدی وجود دارد.
آیا خستگی میتواند نشانه کمبود B12 باشد؟
بله، کمبود B12 توانایی بدن برای تولید گلبول قرمز و انتقال اکسیژن را کاهش میدهد و باعث خستگی و ضعف میشود.
آیا بالا بودن B12 همیشه نشانگر بیماری است؟
نه؛ اما اگر مکمل مصرف نمیکنید، لازم است بررسیهای تکمیلی کبد، کلیه یا مغز استخوان انجام شود.
منابع :
No. 27
۰۴/۰۹