آهن یکی از مواد حیاتی برای تشکیل هموگلوبین و انتقال اکسیژن در بدن است، و فریتین پروتئینی است که وظیفه ذخیره و آزادسازی کنترلشدهی آهن در سلولها را دارد. اندازهگیری سطح فریتین در خون نهتنها به تشخیص کمبود یا اضافه بودن آهن کمک میکند، بلکه میتواند نشانهای از بیماریهای التهابی، کبدی یا مزمن نیز باشد. بنابراین، بالا یا پایین بودن فریتین همیشه بهخودیخود به معنی مشکل در آهن نیست، بلکه اغلب با وضعیت بالینی فرد تفسیر میشود.
محدوده طبیعی فریتین خون
مقادیر نرمال ممکن است بسته به آزمایشگاه کمی متفاوت باشد، اما بهطور کلی:
- مردان بزرگسال: 20 تا ۵۰۰ نانوگرم در میلیلیتر (ng/mL)
- زنان بزرگسال: 20 تا ۲۰۰ ng/mL
- کودکان: مقادیر نرمال بسته به سن متفاوت است.
سطح کمتر یا بیشتر از این اعداد باید در کنار نتایج آهن، هموگلوبین و ترانسفرین سنجش شود.
علل پایین بودن فریتین خون (Hypoferritinemia)
کاهش فریتین تقریباً همیشه نشانه کمبود آهن در بدن است اما علت این کمبود میتواند متفاوت باشد. مهمترین دلایل عبارتاند از:
۱. کمبود مزمن آهن (Iron Deficiency)
رایجترین علت فریتین پایین، که ممکن است ناشی از:
- خونریزیهای مزمن (قاعدگی شدید، خونریزی گوارشی)
- رژیم غذایی کمآهن
- جذب ناکافی آهن در دستگاه گوارش
- بارداری (افزایش نیاز بدن به آهن)
۲. سوءتغذیه یا رژیم غذایی نامتعادل
در رژیمهای گیاهخواری یا محدودکننده ممکن است مصرف آهن کم باشد، بهویژه اگر آهن غیرهم (از منابع گیاهی) باشد.
۳. اختلالات جذب آهن
بیماریهایی مثل:
- سلیاک
- بیماری کرون
- جراحیهای معده یا روده
باعث کاهش جذب آهن و افت فریتین میشوند.
۴. خونریزیهای مزمن پنهان
زخم معده، پولیپ روده یا سرطان کولون از دلایل شایع خفیف ولی مداوم کاهش فریتین هستند.
۵. دوران رشد در کودکان و نوجوانان
بهدلیل افزایش سریع نیاز بدن به آهن در زمان رشد.
علل بالا بودن فریتین خون (Hyperferritinemia)
فریتین بالا همیشه به معنی زیاد بودن آهن نیست؛ گاهی فریتین در پاسخ به التهاب، آسیب سلولی یا بیماری مزمن افزایش مییابد.
۱. ذخیره بیش از حد آهن (Iron Overload)
افزایش فریتین واقعی معمولاً در شرایطی دیده میشود که بدن آهن بیشازحد ذخیره میکند:
- هموکروماتوز ارثی (Hereditary Hemochromatosis)
- دریافت زیاد مکمل آهن یا تزریق مکرر خون
- آسیب مزمن به کبد
۲. بیماریهای کبدی
فریتین در سلولهای کبد ذخیره میشود؛ بنابراین در شرایط زیر ممکن است بالا رود:
- هپاتیت مزمن یا ویروسی
- بیماری کبد چرب غیرالکلی (NAFLD)
- سیروز کبدی
۳. بیماریهای التهابی یا عفونی
بهعنوان پروتئین فاز حاد، فریتین در واکنشهای التهابی افزایش مییابد:
- آرتریت روماتوئید
- لوپوس (SLE)
- عفونتهای مزمن
- سرطانهای پیشرفته
۴. سندرمهای نادر مانند “Still Disease” یا “Hyperferritinemic Syndrome”
در بیماریهای خودایمنی خاص فریتین میتواند تا چند برابر سطح نرمال بالا رود.
۵. مصرف الکل، دیابت یا چاقی
الکل و چاقی میتوانند سبب آسیب سلولی و التهاب مزمن شوند که غیرمستقیم باعث افزایش فریتین میگردد.
علائم فریتین غیرطبیعی
گاهی تغییر فریتین بدون علامت است، اما وقتی شدید شود میتواند نشانههایی ایجاد کند.
در فریتین پایین:
- خستگی، ضعف، تپش قلب
- رنگپریدگی و سردی دستوپا
- شکنندگی ناخن و ریزش مو
- تنگی نفس در فعالیتها
- اختلال تمرکز
در فریتین بالا:
- درد مفاصل یا شکم
- خستگی مزمن
- تغییر رنگ پوست (برنزه یا خاکستری)
- کاهش میل جنسی
- اختلال عملکرد کبد (آنزیمهای بالا در آزمایش)
تفسیر نتایج آزمایش فریتین
- فریتین پایین + آهن و ترانسفرین پایین: کمبود آهن قطعی
- فریتین بالا + آهن بالا: تجمع آهن (هموکروماتوز، تزریق خون زیاد)
- فریتین بالا اما آهن نرمال یا پایین: نشانگر التهاب یا بیماری مزمن
- فریتین پایین بدون علائم: بررسی امکان سوءتغذیه یا قاعدگی شدید ضروری است
راههای اصلاح فریتین خون
در صورت فریتین پایین:
- مصرف غذاهای غنی از آهن مانند گوشت قرمز، جگر، تخممرغ، عدس، اسفناج، کنجد
- مصرف ویتامین C همراه با منابع آهن برای جذب بهتر
- درمان بیماریهای گوارشی زمینهای
- مصرف مکمل آهن طبق تجویز پزشک
در صورت فریتین بالا:
- پرهیز از مکملهای آهن
- محدود کردن گوشت قرمز و الکل
- درمان بیماریهای کبد یا التهابی
- در موارد شدید، پزشک ممکن است فلبوتومی (خونگیری درمانی) یا داروی دفع آهن تجویز کند.
پرسشهای متداول (FAQ)
آیا فریتین بالا همیشه نشانه زیاد بودن آهن است؟
خیر، در التهاب یا بیماریهای مزمن نیز بدون افزایش واقعی آهن، سطح فریتین بالا میرود.
آیا فریتین پایین نیاز فوری به مکمل دارد؟
در بسیاری موارد بله، اما بهتر است پیش از مصرف دارو آزمایش کامل آهن و ترانسفرین انجام شود.
آیا میتوان با تغذیه فریتین را تنظیم کرد؟
کمخونی خفیف معمولاً با اصلاح رژیم غذایی برطرف میشود، اما در فریتین بالا باید علت زمینهای درمان شود.
بهترین زمان برای اندازهگیری فریتین چیست؟
صبح و ناشتا، چون سطح فریتین ممکن است تحت تأثیر التهاب موقت یا غذا تغییر کند.
منابع
No. 23
۰۴/۰۹