مسمومیت شغلی با فلزات سنگین یکی از علل کمتر شناختهشده ولی مهم در بروز نوروپاتی محیطی است. کارگرانی که در صنایع مرتبط با فلزاتی مانند سرب، جیوه، آرسنیک، کادمیوم، منگنز و تالیم فعالیت دارند، بهمرور ممکن است دچار علائم عصبی تدریجی شوند که هم مسیرهای حرکتی (motor) و هم حسی (sensory) را درگیر میکند. شناخت الگوی دقیق آسیب اعصاب در این شرایط، برای تشخیص زودرس و پیشگیری از ناتوانیهای برگشتناپذیر حیاتی است.
فلزات سنگین و اثر آنها بر سیستم عصبی محیطی
برخی فلزات بهدلیل خاصیت تجمعپذیری، تمایل زیادی به بافت عصبی دارند. اثر آنها اغلب از طریق اختلال در فسفریلاسیون اکسیداتیو، استرس اکسیداتیو، تخریب میلین و اختلال در هدایت عصبی اعمال میشود.
فلزات شایع در نوروپاتی شغلی:
– سرب (Lead): نفوذپذیری بالای غشای نورونی و تمایل زیاد به میلین
– آرسنیک (Arsenic): القای استرس اکسیداتیو و اختلال در متابولیسم ATP
– جیوه (Mercury): آسیب میلین و مهار تولید پروتئینهای نورونال
– کادمیوم و منگنز: اثرات تجمعی بر سیناپسها و تولید رادیکالهای آزاد
الگوی کلی درگیری اعصاب محیطی
در اکثر موارد، الگوی آسیب بهصورت پولینوروپاتی تقارنی تدریجی (Symmetric Polyneuropathy) دیده میشود. با این حال، نوع فلز و شدت تماس میتواند تعیین کند چه نوع فیبرهایی بیشتر درگیر میشوند:
۱. مسمومیت با سرب – درگیری غالباً حرکتی (Motor Neuropathy)
– الگوی آسیب: غالباً اعصاب حرکتی محیطی با الگوی دیستال تا پروگزیمال درگیر میشوند.
– ویژگی بالینی: ضعف مچ دست (wrist drop)، افتادگی پا و کاهش رفلکسها بدون اختلال حسی مشخص.
– مکانیسم: اختلال در هدایت آکسونی و سنتز همدرون نورونها، با دمیلیناسیون ثانویه.
– اعصاب شایع درگیر: شعاعی (radial nerve) و پرونئال عمقی (deep peroneal nerve).
۲. مسمومیت با آرسنیک – درگیری حسی–حرکتی مخلوط
– الگوی آسیب: پلینوروپاتی قرینه با شروع از اندامهای تحتانی.
– علائم: احساس سوزش شدید، کرختی و درد سوزشی کف پا و دست، همراه با ضعف خفیف حرکتی.
– ویژگی افتراقی: وجود علامت “دست و پای آتشین” (burning feet syndrome).
– مکانیسم: اختلال در متابولیسم انرژی میتوکندریایی و تخریب آکسونهای طویل.
۳. مسمومیت با جیوه – درگیری حسی–حرکتی همراه با آتاکسی
– الگوی آسیب: نوروپاتی مختلط همراه با آتاکسی حسی و نوسانات خلقی
– علائم بارز: بیحسی اطراف دهان، لرزش اندامها و حرکات ناهماهنگ.
– مکانیسم: مهار آنزیمهای سولفیدریل و افزایش ROS که باعث دمیلیناسیون منتشر میشود.
– نکته: در تماس مزمن با بخارات جیوه (صنایع دماسنج و طلا)، آسیب سیستم عصبی مرکزی نیز دیده میشود.
۴. مسمومیت با منگنز – الگویی شبهپارکینسونی با درگیری اعصاب حرکتی و حسی
– ویژگی اصلی: برخلاف سایر فلزات، منگنز بیشتر عقدههای قاعدهای مغز را درگیر میکند؛ ولی در تماس مزمن ممکن است الگوی نوروپاتی حرکتی محیطی خفیف هم مشاهده شود.
– علائم: کندی حرکات، لرزش و اختلال تعادل با ضعف عضلانی تدریجی.
۵. کادمیوم و تالیم – الگوی آکسونوپاتیک گسترده
– کادمیوم: موجب آسیب آکسونی فیبرهای طویل حسی میشود که با کاهش حس ارتعاش و درد همراه است.
– تالیم: ایجاد فلج حرکتی قرینه و آلوپسیا؛ سمیت شدید با پیشرفت سریع نوروپاتی به سمت بالا.
آزمایشهای تشخیصی
برای تشخیص دقیق نوع مسمومیت و ارزیابی شدت آسیب عصبی، پزشک از ترکیب چند روش استفاده میکند:
– الکترومیوگرافی (EMG) و سرعت هدایت عصبی (NCS): تشخیص نوع آسیب (دمییلینه یا آکسونی).
– اندازهگیری سطوح فلزات در خون، ادرار یا مو: برای شناسایی عامل شیمیایی خاص.
– بررسی عملکرد کلیوی و کبدی: چون دفع ناکافی فلزات موجب تجمع بیشتر میشود.
– MRI مغز یا نخاع: برای رد آسیبهای مرکزی در تماس مزمن با جیوه یا منگنز.
پیشگیری و اصول درمان
پایه درمان درک صحیح ماهیت تجمعی فلزات سنگین است. درمان دیرهنگام ممکن است تغییرات عصبی را تنها جزئی معکوس کند.
حذف منبع تماس (ایزولاسیون شغلی یا تغییر محیط کار)
– تجویز داروهای شلاتکننده (Chelating agents) مثل EDTA یا DMSA زیر نظر پزشک متخصص
– مکملهای آنتیاکسیدان (ویتامین E، C و گلوتاتیون) جهت کاهش استرس اکسیداتیو
– فیزیوتراپی عصبی برای بازسازی عملکرد اعصاب آسیبدیده
– پایش دورهای کارگران در صنایع فلزات سنگین جهت تشخیص زودرس افزایش سطوح خونی فلزات
پرسشهای متداول (FAQ)
۱. آیا درگیری اعصاب حرکتی و حسی با فلزات سنگین قابل برگشت است؟
اگر درمان در مراحل اولیه آغاز شود و تماس قطع شود، در بیشتر موارد بهبودی نسبی حاصل میشود. اما آسیبهای شدید یا طولانیمدت ممکن است دائمی باشند.
۲. کدام تست آزمایشگاهی برای تشخیص زودهنگام مفیدتر است؟
تست ادرار ۲۴ ساعته برای آرسنیک و سرب و همچنین آزمون مو برای جیوه از حساسترین روشها هستند.
۳. آیا تماس اندک هم خطرناک است؟
تماس مداوم حتی با دوز کم، به علت خاصیت تجمعی فلزات در بافت عصبی، میتواند طی سالها باعث آسیب واضح شود.
جمعبندی
درگیری اعصاب حرکتی و حسی با فلزات سنگین با مکانیسمهای مختلف از جمله اختلال در متابولیسم انرژی، تخریب میلین و التهاب اکسیداتیو، اعصاب محیطی را درگیر میکنند. الگوی بالینی از نوروپاتی حرکتی در مسمومیت با سرب تا نوروپاتی حسی دردناک در آرسنیک متفاوت است. تشخیص زودهنگام مبتنی بر تستهای خونی و الکترودیاگنوستیک، همراه با حذف منبع تماس، کلید پیشگیری از ناتوانی عصبی دائمی در محیطهای صنعتی است.
منابع :
۱. [Mayo Clinic – Heavy Metal Poisoning Overview]
۲. [PubMed – Patterns of Motor and Sensory Injury in Occupational Metal Toxicity]
No.20
۰۴/۰۸
