انتقال خون و هموویژلانس یکی از درمان‌های حیاتی و نجات‌بخش است که طی آن خون یا اجزای آن از طریق رگ به بدن تزریق می‌شود. این کار معمولاً برای جبران خون از دست‌رفته در جراحی یا تروما یا برای جایگزینی گلبول قرمز، پلاکت یا فاکتورهای انعقادی در بیماران خاص انجام می‌شود. با استانداردهای امروزی، انتقال خون نسبتاً ایمن است و بروز عوارض شدید آن نادر محسوب می‌شود.
هموویژلانس (Hemovigilance) به معنای پایش ایمنی انتقال خون از مرحله انتخاب اهداکننده تا مراقبت پس از تزریق است؛ هدف آن کاهش خطاها، پیشگیری از عوارض و ارتقای کیفیت سیستم انتقال خون است.
چه زمانی انتقال خون لازم می‌شود؟
-
گلبول قرمز متراکم (PRBC): در کم‌خونی علامت‌دار یا خونریزی شدید. آستانه رایج: هموگلوبین <۷ g/dL در بیماران بستری پایدار؛ در بیماران قلبی یا جراحی ارتوپدی/قلبی: ۷٫۵–۸ g/dL.
-
پلاکت: در خونریزی ناشی از کاهش پلاکت یا پیشگیری پیش از اقدامات تهاجمی.
-
پلاسمای یخ‌زده تازه (FFP): در کمبود فاکتورهای انعقادی یا خونریزی هنگام مصرف وارفارین.
-
کرایوپرسیپیتیت (Cryoprecipitate): برای جبران فیبرینوژن پایین و برخی اختلالات انعقادی.
در شرایط اورژانسی، اگر زمان کافی برای کراس‌مچ وجود نداشته باشد، ممکن است از خون گروه O منفی استفاده شود (به‌ویژه در زنان در سن باروری).
چگونه ایمنی انتقال خون تضمین می‌شود؟
-
تطابق گروه خونی و Rh + کراس‌مچ پیش از تزریق
-
کاهش لکوسیت (Leukoreduction): برای کاهش تب غیرهمولیتیک
-
اشعه‌دهی فرآورده‌ها: برای پیشگیری از TA-GVHD در بیماران پرخطر
-
پاتوژن‌کاهش در پلاکت‌ها: برای کاهش خطر عفونت و واکنش‌های آلرژیک
عوارض احتمالی انتقال خون
هر علامت جدید در طول تزریق یا تا چند ساعت بعد باید جدی گرفته شود:
-
واکنش‌های خفیف: تب خفیف، لرز، کهیر.
-
آلرژیک شدید/آنافیلاکسی: تنگی‌نفس، افت فشار خون.
-
TACO (بیش‌حجمی): ادم ریوی در بیماران قلبی/کلیوی
-
TRALI (آسیب حاد ریوی): تنگی‌نفس شدید تا ۶ ساعت پس از تزریق.
-
همولیز حاد یا تاخیری: ادرار تیره، تب، افت هموگلوبین.
-
عفونت‌های منتقله از خون: امروزه بسیار نادرند (HIV ~ یک در دو میلیون، HCV ~ یک در یک میلیون).
هموویژلانس (Hemovigilance) چیست؟
سیستم هموویژلانس با ثبت، پایش و تحلیل خطاها و واکنش‌ها به ارتقای ایمنی کمک می‌کند.
واکنش‌هایی که معمولاً پایش می‌شوند:
-
TACO، TRALI، تب غیرهمولیتیک، واکنش آلرژیک، همولیز، TA-GVHD، پورپورای پس از انتقال (PTP)، و عفونت‌های منتقله از خون (TTI).
گزینه‌های جایگزین: «مدیریت خون بیمار» (PBM)
پیش از رسیدن به تزریق می‌توان با:
-
درمان کم‌خونی (مثلاً با آهن داخل‌وریدی)،
-
بهینه‌سازی انعقاد و کاهش خونریزی حین جراحی،
-
اجتناب از تزریق‌های غیرضروری،
نیاز به انتقال را کاهش داد. سازمان جهانی بهداشت (WHO) اجرای PBM را برای بهبود ایمنی توصیه می‌کند.
نکات کلیدی برای بیماران و خانواده‌ها
-
هنگام تزریق و تا چند ساعت بعد، هر علامت غیرعادی (لرزش، کهیر، تنگی‌نفس، درد سینه، ادرار تیره) را سریعاً اطلاع دهید.
-
هر واحد خون معمولاً در ۱ تا ۴ ساعت تزریق می‌شود.
-
اگر قبلاً واکنش شدید داشته‌اید، حتماً به تیم درمان اطلاع دهید تا از فرآورده‌های اشعه‌دیده یا شسته استفاده شود.
پرسش‌های پرتکرار
۱) آیا هر کم‌خونی نیازمند انتقال خون است؟
خیر؛ انتقال خون فقط در شرایط مشخص (Hb <۷ یا شرایط خاص بالینی) انجام می‌شود.
۲) خطر عفونت چقدر است؟
امروزه بسیار کم به دلیل غربالگری‌های دقیق؛ مثلاً HIV ~ یک در دو میلیون.
۳) تفاوت TACO و TRALI چیست؟
TACO ناشی از بار حجمی زیاد است؛ TRALI آسیب ریوی حاد و غیرکاردیوژنیک است.
۴) آیا پیش‌دارو لازم است؟
به‌طور روتین خیر؛ فقط در افراد با سابقه واکنش شدید.
۵) هموویژلانس چه کمکی می‌کند؟
با پایش واکنش‌ها و خطاها در سطح ملی، ایمنی انتقال خون ارتقا می‌یابد.
جمع‌بندی
انتقال خون در جای درست و با فرآورده درست، درمانی ایمن و مؤثر است. اجرای هموویژلانس، پایبندی به آستانه‌های علمی و توجه به گزینه‌های جایگزین (PBM) ستون‌های اصلی ایمنی هستند.
به‌عنوان بیمار یا خانواده، همیشه درباره دلیل تزریق، نوع فرآورده، فواید، خطرات و گزینه‌های جایگزین سؤال کنید تا تصمیمی آگاهانه بگیرید.
منابع:
Mayo Clinic – Blood transfusion
No. 120
۰۴/۰۵