مارکر PIVKA-II یا Protein Induced by Vitamin K Absence or Antagonist-II یکی از شاخص‌های مهم آزمایشگاهی در تشخیص و پایش بیماری‌های کبدی، به‌ویژه سرطان سلول‌های کبدی (Hepatocellular Carcinoma یا HCC) است. این پروتئین غیرطبیعی در شرایطی تولید می‌شود که مسیر وابسته به ویتامین K در کبد دچار اختلال شود — مانند کمبود ویتامین K، مصرف آنتاگونیست‌های آن (مانند وارفارین)، یا در بدخیمی‌های کبدی که فرایند طبیعی گاماکربوکسیلاسیون پروتئین‌های وابسته به ویتامین K آسیب می‌بیند.
مارکر PIVKA-II در کنار آلفافیتوپروتئین (AFP)، تستی مکمل برای تشخیص زودهنگام سرطان کبد و تمایز آن از سایر بیماری‌های مزمن کبدی محسوب می‌شود.
PIVKA-II چیست؟
این مارکر شکل غیرطبیعی پروترومبین (فاکتور II انعقادی) است که در نتیجه کمبود یا مهار ویتامین K در کبد ساخته می‌شود. در حالت طبیعی، ویتامین K باعث فعال شدن آنزیمی می‌شود که گروه‌های کربوکسی به مولکول پروترومبین اضافه می‌کند؛ اما اگر این روند مختل شود، پروترومبینی ناقص و غیر‌فعال (PIVKA-II) تولید خواهد شد.
توضیح بیوشیمیایی ساده:
هنگامی که عملکرد کبد یا سطح ویتامین K پایین باشد، تولید پروترومبین طبیعی کاهش یافته و در نتیجه، فرم غیرکامل آن یعنی PIVKA-II در خون افزایش می‌یابد.
کاربردهای بالینی مارکر PIVKA-II
بر اساس مطالعات اخیر، این مارکر موارد استفاده مشخص و مهمی دارد:
۱. تشخیص اولیه سرطان سلول‌های کبدی (HCC):
– افزایش سطح PIVKA-II نشانه‌ای از فعالیت بدخیمی در سلول‌های کبدی است.
– معمولاً همراه با افزایش AFP دیده می‌شود.
– حساسیت این تست در برخی موارد از AFP بالاتر است.
۲. افتراق بین سرطان کبد و بیماری‌های خوش‌خیم کبدی:
– مقادیر بالای PIVKA-II (>40 میلی‌گرم/میلی‌لیتر) بیشتر در تومورهای بدخیم دیده می‌شود تا در هپاتیت یا سیروز ساده.
۳. پایش پیشرفت یا عود سرطان:
– سطوح خونی PIVKA-II پس از درمان موفق باید کاهش یابد؛ در غیر این‌صورت احتمال عود بیماری مطرح می‌شود.
۴. غربالگری بیماران مبتلا به سیروز یا هپاتیت مزمن:
– هرچند انجام آن برای همه بیماران توصیه نمی‌شود، اما در مناطق با میزان بالای HCC (مانند شرق آسیا) نقش مهمی در پایش دارد.
نحوه انجام آزمایش PIVKA-II
این آزمایش معمولاً از طریق سنجش کمی پروتئین با روش ایمونواسی (ELISA) یا Electrochemiluminescence روی نمونه خون انجام می‌شود.
شرایط نمونه‌گیری:
– نمونه خون وریدی (بدون نیاز به ناشتایی).
– توصیه می‌شود مصرف داروهای حاوی ویتامین K یا وارفارین پیش از آزمایش اطلاع داده شود، زیرا ممکن است در تفسیر نتیجه تأثیر بگذارد.
تفسیر نتایج آزمایش PIVKA-II
مقدار طبیعی:
معمولاً کمتر از ۴۰ میلی‌گرم در میلی‌لیتر (mAU/mL) در نظر گرفته می‌شود، اگرچه محدوده نرمال بسته به آزمایشگاه ممکن است متفاوت باشد.
افزایش سطح PIVKA-II:
– سرطان سلول‌های کبدی (HCC)
– کمبود ویتامین K
– مصرف آنتاگونیست‌های ویتامین K (وارفارین)
– اختلالات شدید در سنتز پروتئین‌های کبدی
تفسیر ترکیبی با AFP:
اگر هر دو مارکر (AFP و PIVKA-II) بالا باشند، احتمال سرطان کبد بسیار زیاد است.
در برخی بیماران، AFP طبیعی ولی PIVKA-II به‌شدت افزایش دارد، که می‌تواند به تشخیص زودهنگام تومور کمک کند.
مزایا و محدودیت‌های مارکر PIVKA-II
مزایا:
– حساسیت بالاتر در تشخیص اولیه HCC نسبت به AFP در برخی مطالعات.
– ارزش بالینی بیشتر در تومورهای بزرگ‌تر از ۳ سانتی‌متر.
– خصوصاً مفید برای تمایز بین سیروز جبران‌شده و HCC.
محدودیت‌ها:
– ممکن است در مصرف‌کنندگان وارفارین یا دچار کمبود ویتامین K، بدون وجود سرطان افزایش یابد.
– نیاز به انجام هم‌زمان با تست‌های تکمیلی کبدی و AFP دارد تا تفسیر دقیق ممکن شود.
ارتباط PIVKA-II با سایر آزمون‌های کبدی
برای ارزیابی دقیق بیماری‌های کبدی، PIVKA-II معمولاً در کنار آزمایش‌های زیر تجویز می‌شود:
– آزمایش آلفافیتوپروتئین (AFP)
– آنزیم‌های کبدی (ALT، AST، ALP، GGT)
– بیلی‌روبین و آلبومین
– PT/INR (برای کنترل عملکرد انعقادی کبد)
ترکیب نتایج این مارکرها تصویری جامع از سلامت کبد فراهم می‌کند.
عوامل مؤثر بر نتیجه آزمایش
برخی فاکتورها ممکن است باعث خطا یا تغییر در مقادیر PIVKA-II شوند:
– داروهای ضدانعقاد (مثل وارفارین)
– مصرف مکمل‌های ویتامین K
– سوء‌جذب روده‌ای و کاهش جذب چربی‌ها
– بیماری‌های صفراوی مزمن
– سوءتغذیه شدید یا مصرف طولانی‌مدت آنتی‌بیوتیک‌ها
پایش درمان و پیش‌آگهی با PIVKA-II
پس از درمان جراحی یا دارویی تومور کبدی، اگر سطح PIVKA-II کاهش یابد، نشانگر پاسخ مناسب بدن به درمان است.
در مقابل، افزایش مجدد آن ممکن است به معنای عود سرطان یا متاستاز جدید باشد.
ترکیب دو نشانگر AFP و PIVKA-II، دقت تشخیص و پیش‌آگهی بیماری را تا بیش از ۹۰٪ افزایش می‌دهد.
سؤالات متداول (FAQ)
۱. آیا PIVKA-II مخصوص سرطان کبد است؟
در بیشتر موارد بله، ولی در کمبود ویتامین K یا درمان با وارفارین نیز ممکن است افزایش یابد.
۲. آیا انجام این تست برای همه بیماران کبدی لازم است؟
خیر، معمولاً برای غربالگری بیماران با احتمال بالای HCC یا پایش پس از درمان تجویز می‌شود.
۳. آیا مصرف داروهای ضدانعقاد بر نتیجه آزمایش تأثیر دارد؟
بله، وارفارین و داروهای مشابه سطح PIVKA-II را افزایش می‌دهند و ممکن است تفسیر بالینی را دشوار کنند.
۴. چگونه می‌توان نتیجه این آزمایش را از افزایش نادرست تمایز داد؟
با بررسی هم‌زمان سطح AFP، آنزیم‌های کبد و سابقه مصرف داروها، تشخیص دقیق‌تر می‌شود.
۵. آیا سطح PIVKA-II پس از درمان سرطان به حالت طبیعی بازمی‌گردد؟
در صورت درمان موفق، معمولاً سطح آن در طی چند هفته کاهش قابل‌توجهی پیدا می‌کند.
جمع‌بندی
مارکر PIVKA-II یکی از شاخص‌های کلیدی در تشخیص و پایش سرطان سلول‌های کبدی و اختلالات وابسته به ویتامین K است. اندازه‌گیری این پروتئین در کنار AFP و آزمون‌های عملکرد کبدی، به پزشکان امکان می‌دهد تا بیماری‌های بدخیم را از حالات خوش‌خیم تمایز دهند و روند درمان را دقیق‌تر پیگیری کنند. تشخیص زودهنگام با این مارکر می‌تواند شانس درمان مؤثر و بقای بیمار را به‌طور چشمگیری افزایش دهد.
منابع :
[LabTestsOnline – PIVKA-II and AFP Tests]
[MedlinePlus – Liver Function and Cancer Markers]
No.103
۰۴/۰۷
