آزمایش FT4 یا تیروکسین آزاد، میزان تیروکسین آزاد موجود در خون را اندازه‌گیری می‌کند. تیروکسین یکی از هورمون‌های اصلی غده تیروئید است که نقش مهمی در تنظیم متابولیسم، سطح انرژی و عملکرد اندام‌ها دارد. برخلاف T4 کل که شامل تیروکسین متصل به پروتئین و آزاد است، FT4 فقط شکل فعال و غیر متصل این هورمون را بررسی می‌کند؛ یعنی همان بخشی که در بدن اثرگذار است.
آزمایش FT4 چه زمانی انجام می‌شود؟
این آزمایش اغلب برای تشخیص اختلالات تیروئیدی مانند کم‌کاری (هیپوتیروئیدیسم) یا پرکاری (هیپرتیروئیدیسم) تیروئید انجام می‌شود. همچنین در مواردی مانند خستگی بی‌دلیل، تغییر وزن غیرمنتظره یا نتیجه غیرطبیعی در آزمایش TSH، پزشک درخواست FT4 می‌دهد. از دیگر کاربردها می‌توان به بررسی گواتر (بزرگ‌شدن تیروئید)، مشکلات باروری در زنان و پایش درمان‌های تیروئیدی اشاره کرد.
نحوه انجام آزمایش
برای این تست، تنها یک نمونه خون از ورید بازو گرفته می‌شود. معمولاً نیازی به آمادگی خاصی مانند ناشتایی وجود ندارد و فرایند نمونه‌گیری سریع و بدون عوارض جدی است.
تفسیر نتایج آزمایش FT4
مقدار FT4 باید در محدوده مشخصی قرار گیرد (معمولاً بین ۰.۸ تا ۱.۸ نانوگرم در دسی‌لیتر یا ۱۰ تا ۲۳ پیکومول در لیتر)، اما این بازه ممکن است بسته به آزمایشگاه متفاوت باشد. نکته مهم آن است که نتایج باید همراه با علائم بالینی و سایر آزمایش‌ها مثل TSH تفسیر شوند:
- سطح بالای FT4: همراه با علائمی مانند کاهش وزن، اضطراب، تپش قلب یا گرمای بیش‌ازحد بدن، می‌تواند نشانه هیپرتیروئیدیسم باشد (مثلاً در بیماری گریوز یا گواتر سمی چندگره‌ای).
- سطح پایین FT4: اگر با خستگی، اضافه وزن، خشکی پوست و افسردگی همراه باشد، ممکن است نشانه کم‌کاری تیروئید باشد (مانند تیروئیدیت هاشیموتو یا پس از جراحی تیروئید).
- سطح طبیعی FT4 با TSH غیرطبیعی: می‌تواند به هیپوتیروئیدیسم ثانویه یا مشکلات غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس اشاره داشته باشد.
چه عواملی بر نتیجه تأثیر می‌گذارند؟
- داروها: برخلاف T4 کل، سطح FT4 به‌طور کلی تحت‌تأثیر داروها قرار نمی‌گیرد و به همین دلیل شاخص دقیق‌تری از عملکرد تیروئید محسوب می‌شود. با این حال، مصرف برخی داروها مانند فنی‌توئین، کربامازپین یا دوز بالای آسپیرین ممکن است اثر جزئی داشته باشند.
- بارداری: سطح FT4 به‌ویژه در سه‌ماهه اول بارداری ممکن است نوسان داشته باشد. در زنان باردار با سابقه مشکلات تیروئید، بررسی FT4 اهمیت بیشتری دارد.
- بیماری‌های غیر تیروئیدی شدید: در شرایطی مانند بیماری‌های حاد، استرس شدید یا گرسنگی طولانی‌مدت، ممکن است سطح FT4 دچار تغییر موقتی شود (سندروم یوتیروئید بیمار).
کاربرد بالینی در پایش درمان
در بیمارانی که تحت درمان با هورمون تیروئید هستند (مثلاً لووتیروکسین)، سطح FT4 به‌طور دوره‌ای بررسی می‌شود تا اطمینان حاصل شود دوز دارو مناسب است. معمولاً در آغاز درمان، اندازه‌گیری هر ۶ تا ۱۲ هفته انجام می‌شود و پس از تثبیت وضعیت، فاصله بین آزمایش‌ها بیشتر می‌شود. پایش دقیق سطح FT4 می‌تواند از عوارضی مانند پوکی استخوان یا نارسایی قلبی در پرکاری، و کوما در کم‌کاری شدید جلوگیری کند.
محدودیت‌ها و چالش‌ها
- تغییرپذیری در محدوده‌های مرجع: چون FT4 استاندارد جهانی واحدی ندارد، تفسیر نتایج در محدوده‌های مرزی ممکن است دشوار شود.
- تفسیر خارج از علائم: گاهی نتایج غیرطبیعی FT4 در نبود علائم بالینی جدی دیده می‌شود که ممکن است نیاز به درمان نداشته باشد.
- دسترسی در مناطق کم‌امکانات: در برخی مناطق، آزمایش FT4 ممکن است در دسترس نباشد یا هزینه آن محدودیت ایجاد کند، هرچند در بسیاری از کشورها به‌طور گسترده ارائه می‌شود.
جدول خلاصه کاربردهای FT4
| جنبه | توضیح |
| نام کامل | Free Thyroxine (FT4) |
| هدف | تشخیص هیپوتیروئیدیسم، هیپرتیروئیدیسم، پایش درمان، بررسی گواتر یا ناباروری |
| زمان درخواست | علائم اختلال تیروئید، نتیجه غیرطبیعی TSH |
| نحوه نمونه‌گیری | خون‌گیری از ورید بازو |
| آمادگی خاص لازم است؟ | خیر |
| تفسیر نتایج | FT4 بالا → پرکاری تیروئید / FT4 پایین → کم‌کاری تیروئید |
| عوامل تأثیرگذار | داروها، بارداری، بیماری‌های حاد غیر تیروئیدی |
| زمان پاسخ‌دهی | معمولاً ۷ روز کاری (ممکن است از طریق پورتال آنلاین قابل مشاهده باشد) |
جمع‌بندی
آزمایش FT4 ابزاری دقیق، قابل‌اعتماد و ضروری در ارزیابی عملکرد تیروئید است. به‌ویژه در کنار TSH، می‌تواند تشخیص و درمان بیماری‌های تیروئیدی را هدایت کند و در مواردی مانند مشکلات بارداری یا درمان‌های جایگزینی هورمونی اهمیت حیاتی دارد. با وجود برخی محدودیت‌ها مانند نبود استاندارد یکپارچه، این تست همچنان نقش محوری در طب بالینی دارد.
منابع:
No. 33
۰۴/۰۲