مایع مغزی نخاعی (CSF) یکی از مهم‌ترین منابع تشخیصی در بیماری‌های مغز و سیستم عصبی است. این مایع که اطراف مغز و نخاع جریان دارد، نقش محافظتی و تغذیه‌ای برای سلول‌های عصبی دارد. در بسیاری از بیماری‌های نورولوژیک، التهاب باعث تغییر در ترکیب شیمیایی و سلولی CSF می‌شود؛ بنابراین بررسی مارکرهای التهابی مایع نخاع می‌تواند به تشخیص دقیق بیماری‌هایی مانند مننژیت، اسکلروز چندگانه (MS)، انسفالیت خودایمنی و حتی تومورهای مغزی التهابی کمک کند.
ایمونوپاتولوژی التهاب در مایع نخاع
هنگامی که سیستم ایمنی در مغز یا نخاع فعال می‌شود، سلول‌های ایمنی از سد خونی-مغزی عبور کرده و در CSF تجمع پیدا می‌کنند. در این وضعیت، مواد التهابی و سایتوکین‌ها آزاد می‌شوند که قابل اندازه‌گیری هستند. بررسی این مواد با کمک آزمایش‌های دقیق می‌تواند منشأ التهاب را مشخص کند:
– IL-6، IL-8 و TNF-α: سایتوکین‌های کلیدی در پاسخ التهابی عصبی.
– Interferon-γ (IFN-γ): افزایش این ماده در انسفالیت‌های ویروسی و التهاب خودایمنی مغز دیده می‌شود.
– CXCL13: شاخص قوی در تشخیص اسکلروز چندگانه (Multiple Sclerosis).
– IL-10: گاهی افزایش آن در عفونت‌های ویروسی مزمن نشانه فعال شدن ایمنی تنظیمی است.
اندازه‌گیری سایتوکین‌ها در CSF روی تفسیر بالینی التهاب مغزی بسیار مؤثر است.
سلول‌شناسی (Cell Count) و ترکیب سلولی مایع نخاع
تغییر در تعداد سلول‌ها از نخستین نشانه‌های التهاب است. بررسی سلول‌ها زیر میکروسکوپ اطلاعات اولیه درباره نوع واکنش ایمنی می‌دهد:
- افزایش گلبول سفید (Pleocytosis):
– در مننژیت باکتریایی، افزایش چشمگیر نوتروفیل‌ها دیده می‌شود.
– در مننژیت ویروسی و MS، افزایش لنفوسیت‌ها بارزتر است. - سلول‌های پلاسما و ماکروفاژ: در التهاب مزمن یا عفونت‌های قارچی مشاهده می‌شوند.
- وجود سلول‌های غیرطبیعی: می‌تواند نشانه تومورهای لنفوم یا گلیوما با پاسخ ایمنی ثانویه باشد.
پروتئین‌ها و ایمونوگلوبولین‌های اختصاصی التهاب مغز
بررسی پروتئین‌های ایمنی در مایع نخاع یکی از مؤثرترین تست های تشخیص التهاب‌های مزمن CNS است. مهم‌ترین شاخص‌ها عبارتند از:
IgG Index و Bands Oligoclonal:
وجود این باندها نشانه تولید موضعی آنتی‌بادی توسط لنفوسیت‌های B در مغز است و یکی از معیارهای اصلی تشخیص مولتیپل اسکلروزیس محسوب می‌شود.
Albumin و Total Protein:
افزایش این مواد نشان‌دهنده آسیب سد خونی–مغزی است که در التهاب یا عفونت شدید رخ می‌دهد.
Complement C3, C4:
فعال شدن کمپلمان‌ها در واکنش‌های خودایمنی CNS مانند لوپوس نورولوژیک مشاهده می‌شود.
Ferritin و CRP:
در التهاب سیستمیک یا مننژیت باکتریایی ممکن است افزایش خفیف آن‌ها در CSF نیز وجود داشته باشد.
مارکرهای تخصصی التهاب در بیماری‌های عصبی
برخی مارکرهای خاص برای بیماری‌های ویژه نورولوژیک قابل اندازه‌گیری هستند:
– Myelin Basic Protein (MBP): افزایش آن نشانه آسیب میلین در بیماری‌هایی مانند MS، ADEM یا التهاب پس از ویروس است.
– Neopterin: بیانگر فعال شدن سلول‌های T در عفونت‌های ویروسی مزمن و انسفالیت خودایمنی.
– β۲-Microglobulin: افزایش در التهاب‌های شدید و تومورهای لنفومای مغزی.
– GFAP و S100B: شاخص‌های آسیب سلول‌های گلیال؛ افزایش آن‌ها در التهاب و ضربه مغزی گزارش شده است.
کاربرد بالینی بررسی مارکرهای التهابی CSF
تشخیص دقیق علت التهاب مغزی بر اساس نوع مارکرها انجام می‌شود. برخی کاربردهای رایج:
– افتراق بین مننژیت باکتریایی و ویروسی با بررسی نوع سلول و سطح سایتوکین‌ها.
– شناسایی MS و NMO (نورومیلیت اپتیکا) با CXCL13 و Anti-AQP4.
– تشخیص انسفالیت خودایمنی با Anti-NMDA و افزایش IL-6 یا IFN-γ.
– پایش روند درمان با کاهش سطح مارکرهای التهابی در CSF پس از درمان دارویی.
پژوهش‌های جدید نشان داده‌اند ترکیب IHC و CSF biomarker panel می‌تواند به دقتی بیش از ۹۰٪ در تشخیص افتراقی بین انواع التهاب مغزی دست یابد.
روش نمونه‌گیری و نحوه آزمایش CSF
برای به‌دست آوردن دقیق‌ترین نتایج، نمونه‌گیری معمولاً با پونکسیون کمری (Lumbar Puncture) انجام می‌شود. سپس مایع در لوله‌های مخصوص برای موارد زیر تقسیم می‌شود:
– بررسی سلولی و رنگ‌آمیزی
– اندازه‌گیری پروتئین، گلوکز و ایمونوگلوبولین‌ها
– سنجش سایتوکین‌ها با روش‌های ELISA یا Chemiluminescence
– انجام تست‌های مولکولی مانند PCR برای عفونت‌ها
دقت آزمایش به شرایط نمونه‌گیری، نگهداری و ارسال سریع به آزمایشگاه وابسته است.
نتایج غیر طبیعی و تفسیر بالینی
- نتیجه طبیعی مایع نخاع معمولاً شامل سلول‌های بسیار کم (زیر ۵ در میکرولیتر)، پروتئین در محدوده ۱۵–۴۵ mg/dL و گلوکز حدود ۶۰٪ قند خون است.
- هرگونه افزایش سلول یا پروتئین به‌همراه کاهش گلوکز، نشانه التهاب فعال است.
- وجود باندهای الیگوکلونال یا سایتوکین‌های بالا، بر بیماری‌های خودایمنی یا نورودژنراتیو دلالت دارد.
سؤالات متداول (FAQ)
۱. آیا بررسی مارکرهای التهابی در CSF دردناک است؟
نمونه‌گیری با بی‌حسی موضعی انجام می‌شود و معمولاً تنها احساس فشار خفیف دارد. خطر جدی نادر است و در مراکز تخصصی به‌صورت ایمن انجام می‌گیرد.
۲. آیا این آزمایش فقط برای مننژیت است؟
خیر، برای طیف گسترده‌ای از بیماری‌های عصبی از MS تا انسفالیت خودایمنی کاربرد دارد.
۳. آیا با آزمایش خون می‌توان التهاب مغز را تشخیص داد؟
آزمایش خون تنها التهاب سیستمیک را نشان می‌دهد؛ ولی برای تشخیص التهاب خاص مغز نیاز به بررسی مستقیم مایع نخاع وجود دارد.
۴. آیا انجام این تست در ایران امکان‌پذیر است؟
بله، در مراکز تخصصی مغز و اعصاب و آزمایشگاه‌های مجهز در بیمارستان‌های دانشگاهی انجام می‌شود.
جمع‌بندی
بررسی مارکرهای التهابی در مایع نخاع یکی از دقیق‌ترین روش‌ها برای تحلیل بیماری‌های عصبی است. این آزمایش‌ها نه‌تنها به تشخیص منشاء التهاب (عفونی، خودایمنی یا توموری) کمک می‌کنند، بلکه مسیر درمان را نیز مشخص می‌سازند. ترکیب داده‌های سلولی، ایمونوشیمیایی و مولکولی از CSF در کنار MRI و علائم بالینی، تصویری جامع از وضعیت مغز فراهم می‌آورد. در نهایت، تفسیر نتایج توسط نورولوژیست کلید موفقیت در درمان به‌موقع و مؤثر بیماران نورولوژیک محسوب می‌شود.
منابع :
[LabTestsOnline – Inflammatory and Autoimmune Biomarkers in CSF]
[CDC – Neurological Disease and Meningitis Information]
No.114
۰۴/۰۷