افزایش سطح فلز منگنز در بدن اگرچه پدیده‌ای نادر است، اما می‌تواند یکی از علل قابل درمان پارکینسونیسم ثانویه (Secondary Parkinsonism) باشد. آگاهی از نقش این فلز در بیماری‌های عصبی به پزشکان کمک می‌کند تا از تشخیص اشتباه با بیماری پارکینسون ایدیوپاتیک پیشگیری کنند.
منگنز چیست و چه نقشی در بدن دارد؟
منگنز یک عنصر کم‌مقدار ضروری است که در متابولیسم کربوهیدرات‌ها، سنتز اسیدهای آمینه و عملکرد آنتی‌اکسیدانی سلول‌ها نقش دارد.
با وجود اینکه بدن تنها به مقدار بسیار کمی از آن نیاز دارد، تماس زیاد — به ویژه از طریق محیط شغلی یا مکمل‌های غیرقانونی — می‌تواند باعث تجمع آن در مغز شود.
چرا افزایش منگنز با پارکینسونیسم ارتباط دارد؟
در شرایط تجمع مزمن منگنز، این فلز در گره‌های قاعده‌ای مغز (basal ganglia)، به‌ویژه گلوبوس پالیدوس رسوب می‌کند؛ ناحیه‌ای که در تنظیم حرکات بدن نقش کلیدی دارد. این پدیده منجر به بروز علائمی شبیه بیماری پارکینسون می‌شود ولی سازوکار آن متفاوت است.
تفاوت‌های کلیدی با پارکینسون اولیه:
– در پارکینسونیسم منگنزی، دپلیت دوپامینراتیک (dopamine depletion) کمتر و غیرپیش‌رونده است.
– بیماران معمولاً به لوودوپا پاسخ ضعیف یا موقتی می‌دهند.
– در MRI مغز تغییرات پرسیگنال در گلوبوس پالیدوس مشاهده می‌شود.
– اغلب با قرارگیری شغلی یا تغذیه‌ای خاص مرتبط است.
منابع تماس با منگنز
افزایش جذب یا اختلال در دفع می‌تواند سطح منگنز را در خون بالا ببرد.
علل شایع تماس یا تجمع:
– استنشاق مزمن گرد و بخار منگنز در جوشکاری، ذوب فلزات یا معادن
– مصرف طولانی‌مدت محلول‌های تغذیه وریدی (TPN) بدون تنظیم عناصر کم‌مقدار
– نارسایی مزمن کبدی (کاهش کلیرانس صفراوی منگنز)
– مصرف مکمل‌ها یا داروهای گیاهی غیرمجاز حاوی منگنز
– تجویز بیش از حد ترکیبات منگنز در مکمل‌های ورزشی یا مولتی‌ویتامین‌ها
معیارهای آزمایشگاهی و اهمیت منگنز پلاسمایی
افزایش منگنز خون یکی از شاخص‌های بیوشیمیایی کلیدی برای تأیید مسمومیت است.
نکات قابل توجه در تفسیر آزمایش:
– بازه نرمال منگنز پلاسمایی: معمولاً بین ۰.۶ تا ۱.۲ µg/L است (ممکن است بسته به آزمایشگاه متفاوت باشد).
– سطوح بالاتر از ۲ µg/L هشداردهنده تماس مزمن هستند.
– در نارسایی‌های صفراوی، سطح پلاسمایی ممکن است طبیعی ولی سطح منگنز در گلبول‌های قرمز یا مو بالا باشد.
– جهت ارزیابی ارتباط بالینی، باید تست منگنز همراه MRI مغز و شرح حال شغلی بررسی شود.
تصویر بالینی پارکینسونیسم منگنزی
بیماران اغلب ترکیبی از علائم حرکتی و اختلالات شناختی-رفتاری را نشان می‌دهند:
– کندی حرکات (Bradykinesia) و سفتی عضلانی
– راه رفتن با پاهای باز و قدم‌های کوتاه
– چهره بی‌حالت (Mask-like face)
– گفتار آهسته و تُن یکنواخت
– در موارد پیشرفته: نوسان خلق، بی‌تفاوتی یا افسردگی
نکته: برخلاف پارکینسون کلاسیک، لرزش استراحت (rest tremor) معمولاً خفیف یا غایب است.
روش‌های تشخیصی مکمل
تشخیص قطعی نیازمند ارتباط بالینی و نتایج آزمایشگاهی است:
– اندازه‌گیری منگنز در پلاسما یا خون تام
– MRI مغز با تمرکز بر گلوبوس پالیدوس و ساب‌تالاموس
– آزمایش کارکرد کبدی و صفراوی
– آزمون واکنش دارویی به لوودوپا برای افتراق نوع ایدیوپاتیک از ثانویه
درمان و پیشگیری
اگر پارکینسونیسم ثانویه ناشی از منگنز به موقع شناسایی شود، گاه قابل برگشت است.
اقدامات درمانی:
– قطع تماس شغلی یا حذف منبع منگنز
– تجویز شلات‌کننده‌ها (Chelating agents) مانند EDTA یا CaNa₂EDTA در موارد شدید
– درمان علامتی حرکتی در صورت نیاز (با فیزیوتراپی و داروهای کمکی)
– بررسی و اصلاح وضعیت تغذیه‌ای و عملکرد کبد
پیشگیری:
– استفاده از ماسک‌ها و سیستم تهویه مناسب در مشاغل صنعتی
– پایش دوره‌ای منگنز خون در کارکنان در معرض تماس
– تنظیم دوز عناصر کمیاب در محلول‌های تغذیه وریدی
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱. آیا هر افزایش منگنز در خون خطرناک است؟
خیر. میزان خفیف بالا بودن ممکن است گذرا یا ناشی از رژیم غذایی باشد. خطر زمانی مطرح است که افزایش پایدار همراه با علائم عصبی مشاهده شود.
۲. آیا دفع منگنز با کلیه انجام می‌شود؟
خیر، مسیر اصلی دفع از طریق صفراست؛ بنابراین بیماری‌های کبدی می‌توانند سطح منگنز را بالا ببرند.
۳. آیا پارکینسونیسم ثانویه ناشی از منگنز درمان‌پذیر است؟
در مراحل اولیه، با قطع تماس و درمان حمایتی ممکن است بهبود قابل‌توجهی حاصل شود، ولی آسیب دیررس گلوبوس پالیدوس معمولاً برگشت‌پذیر نیست.
۴. آیا تست منگنز به تنهایی برای تشخیص کافی است؟
خیر؛ باید در کنار یافته‌های MRI و شرح حال تماس شغلی تفسیر شود.
جمع‌بندی
منگنز در مقادیر طبیعی برای بدن حیاتی است، اما تجمع مزمن آن می‌تواند یکی از علل قابل درمان پارکینسونیسم ثانویه باشد. اندازه‌گیری منگنز پلاسما و بررسی سابقه شغلی، ابزار کلیدی در تشخیص زودهنگام این اختلال است. آگاهی بیماران و پزشکان از نقش این فلز می‌تواند از مصرف نابجا یا تماس شغلی خطرناک پیشگیری کند.
منابع :
۴. [MedlinePlus – Manganese Toxicity]
5. [CDC – Occupational Exposure to Manganese]
No.22
۰۴/۰۸