در پزشکی آزمایشگاهی، یکی از چالش‌های مهم، نتایج مثبت کاذب در تست‌های ELISA برای HIV است، به‌ویژه در بیمارانی که آنتی‌بادی ضد هسته (ANA) در خون دارند. این پدیده باعث اضطراب بیمار و پیچیدگی در تشخیص می‌شود.
در واقع، نشانه‌های خودایمنی می‌توانند منجر به بروز واکنش‌های متقاطع آنتی‌ژن–آنتی‌بادی شوند، که در نتایج اولیه آزمایش HIV به‌صورت مثبت کاذب ظاهر می‌گردد. شناخت دقیق این ارتباط برای پرهیز از تشخیص اشتباه و برچسب‌گذاری نادرست بیماران ضروری است.
ELISA HIV چیست و چگونه عمل می‌کند؟
تست ELISA (Enzyme‑Linked Immunosorbent Assay) یکی از رایج‌ترین روش‌های غربالگری HIV است.
این تست با شناسایی آنتی‌بادی‌های اختصاصی علیه آنتی‌ژن‌های HIV‑۱ و HIV‑۲ یا آنتی‌ژن p24 ویروسی در سرم خون انجام می‌شود.
اگر نتیجه ELISA مثبت شود، برای تأیید باید حتماً با تست تأییدی (Western Blot یا Immunoblot یا NAT) پیگیری گردد.
مراحل اصلی تست:
– جداسازی سرم خون بیمار
– برخورد سرم با آنتی‌ژن‌های HIV روی صفحه ELISA
– اتصال احتمالی آنتی‌بادی به آنتی‌ژن و بروز واکنش رنگی
– قرائت شدت رنگ به‌صورت کمی با اسپکتروفتومتر
اما مشکل اصلی در برخی بیماران با زمینه خودایمنی، بروز واکنش‌های غیر اختصاصی یا متقاطع است که ممکن است نتیجه‌ی مثبت کاذب به‌دنبال داشته باشد.
ANA چیست و چرا می‌تواند باعث مثبت کاذب در ELISA شود؟
ANA یا آنتی‌بادی ضد هسته یکی از شاخص‌ترین مارکرها در بیماری‌های خودایمنی مانند لوپوس (SLE)، اسکلرودرما یا سندرم شوگرن است.
وقتی این آنتی‌بادی‌ها در سطح بالا تولید می‌شوند، احتمال دارد با پروتئین‌های غیراختصاصی در تست‌های مبتنی بر الایزا واکنش متقاطع نشان دهند.
براساس مطالعات، در بیماران دارای ANA بالا، احتمال واکنش متقاطع با آنتی‌ژن‌های HIV به‌ویژه در نسل‌های قدیمی‌تر تست ELISA (نسل دوم و سوم) افزایش می‌یابد.
**دلایل ایمنی‌شناختی بروز مثبت کاذب:
– وجود آنتی‌بادی‌های پلی‌کلونال با تمایل پایین اما گسترده
– اتوآنتی‌بادی‌هایی با توانایی باند شدن غیراختصاصی به آنتی‌ژن‌های سطحی HIV
– افزایش سیتوکین‌ها و التهاب مزمن که منجر به تحریک بیش‌ازحد سیستم ایمنی می‌شود
شیوع مثبت کاذب در بیماران خودایمنی
بر اساس داده‌های ، در بیماران ANA مثبت، احتمال مثبت کاذب ELISA HIV بین ۰٫۳٪ تا ۱٫۵٪ گزارش شده است؛ اگرچه با استفاده از تست‌های نسل چهارم، این رقم بسیار کمتر شده است.
این موارد معمولا در بیماران مبتلا به:
– لوپوس اریتماتوز سیستمیک
– سندرم آنتی‌فسفولیپید
– هپاتیت خودایمنی
– تیروئیدیت هاشیموتو
– سیفلیس یا عفونت‌های مزمن همراه با واکنش‌های ایمیونی
بیشتر مشاهده می‌شود.
نقش تست‌های نسل چهارم و تأییدی در جلوگیری از تشخیص اشتباه
در آزمایشگاه‌های پیشرفته ، پس از هر نتیجه مثبت در ELISA باید مراحل زیر انجام شود:
۱. انجام تست تاییدی HIV-1/HIV-2 differentiation immunoassay (Geenius)
۲. در صورت عدم تطابق نتیجه، انجام تست تکمیلی NAAT (آزمایش اسید نوکلئیک) برای تشخیص قطعی
بدین ترتیب، امکان بروز اشتباه در بیماران ANA مثبت کاهش می‌یابد.
مدیریت بالینی بیماران با ELISA مثبت و ANA مثبت
گام‌های پیشنهادی
– هر تست ELISA مثبت باید الزاماً با تست تاییدی پیگیری شود.
– در بیماران با سابقه بیماری‌های خودایمنی، عدم تفسیر نتایج بدون بررسی علائم بالینی ضروری است.
– در صورت مثبت اولیه و تایید منفی، باید نتیجه به‌عنوان “مثبت کاذب” ثبت و پیگیری غیرضروری متوقف شود.
– مراقبت از سلامت روانی بیمار اهمیت فوری دارد؛ اطلاع دقیق و همدلانه از مفهوم مثبت کاذب ضروری است.
اهمیت آگاهی در کاهش اضطراب بیماران
نتیجه‌ی مثبت اولیه در تست HIV، حتی کاذب، می‌تواند برای بیمار باعث اضطراب و ترس از قضاوت اجتماعی شود. آموزش صحیح به بیماران درخصوص احتمال نتایج مثبت کاذب در بیماری‌های خودایمنی، نقش مهمی در حفظ سلامت روان و اعتمادسازی بین پزشک و بیمار دارد.
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱. آیا نتیجه مثبت ELISA به معنی ابتلا به HIV است؟
خیر. نتیجه مثبت اولیه صرفاً نیازمند تست تأییدی است و در بیماران خودایمنی ممکن است مثبت کاذب باشد.
۲. آیا داروهای خودایمنی می‌توانند در تست دخالت کنند؟
بله، برخی داروهای ایمونومدولاتور ممکن است باعث تحریک پاسخ آنتی‌بادی‌های غیر اختصاصی شوند.
۳. آیا در بیماران ANA مثبت بهتر است تست دیگری انجام شود؟
در صورت شک بالینی، استفاده از تست NAT (تشخیص ژنتیکی HIV) دقت بالاتری دارد.
خلاصه کلیدی
– تست ELISA HIV حساس ولی غیرکاملاً اختصاصی است.
– بیماران ANA مثبت یا دارای بیماری خودایمنی در خطر نتایج مثبت کاذب هستند.
– تست‌های نسل چهارم و روش‌های تأییدی، دقت تشخیص واقعی را به بیش از ۹۹٪ رسانده‌اند.
– تفسیر نهایی فقط باید پس از تست تأییدی و ارزیابی بالینی انجام شود.
منابع :
۱. [Cleveland Clinic – Antinuclear Antibody and Cross-Reactivity]
2. [LabTestsOnline – HIV Antibody and Antigen Tests]
No.62
۰۴/۰۸