بی‌اختیاری ادرار (Urinary Incontinence) به معنای نشت ناخواسته ادرار است و یکی از مشکلات شایع در میان زنان، مردان مسن و گاهی افراد جوان محسوب می‌شود. این وضعیت ممکن است خفیف باشد (چند قطره هنگام سرفه یا عطسه) یا شدیدتر، به‌گونه‌ای که تخلیه کامل ادرار بدون کنترل رخ دهد. آگاهی از علل، انواع و روش‌های تشخیص بی‌اختیاری به انتخاب درمان درست و بازگشت اعتماد به نفس بیمار کمک می‌کند.
بی‌اختیاری ادرار چیست؟
بی‌اختیاری زمانی رخ می‌دهد که عضلات مثانه یا کنترل‌کننده مجرای ادرار به‌درستی عمل نکنند و هماهنگی بین سیستم عصبی و عضلانی مختل شود. به‌طور طبیعی، مثانه ادرار را تا زمان مناسب نگه می‌دارد و سپس با پیام مغزی، تخلیه صورت می‌گیرد؛ اما اگر این روند مختل شود، نشت ادرار اتفاق می‌افتد.
انواع بی‌اختیاری ادرار
الف) بی‌اختیاری استرسی (Stress Incontinence)
شایع‌ترین نوع در زنان. با افزایش فشار داخل شکم (سرفه، عطسه، خنده یا ورزش) مقداری ادرار بدون اراده خارج می‌شود.
علل:
– ضعف عضلات کف لگن یا اسفنکتر ادراری.
– زایمان‌های طبیعی مکرر.
– جراحی‌های لگنی یا یائسگی.
ب) بی‌اختیاری اضطراری (Urge Incontinence)
احساس ناگهانی و شدید نیاز به دفع ادرار ایجاد می‌شود، اما مثانه پیش از رسیدن به سرویس بهداشتی تخلیه می‌شود.
علل:
– تحریک بیش از حد مثانه (Overactive bladder).
– بیماری‌های عصبی مانند پارکینسون یا ام‌اس.
– عفونت یا التهاب مثانه.
ج) بی‌اختیاری سرریز (Overflow Incontinence)
مثانه کامل تخلیه نمی‌شود و ادرار به‌تدریج و بدون کنترل نشت می‌کند.
علل:
– انسداد خروجی مثانه (مثلاً در مردان به‌دلیل بزرگی پروستات).
– ضعف عضلات مثانه یا آسیب عصبی.
د) بی‌اختیاری عملکردی (Functional Incontinence)
مثانه طبیعی است اما فرد به‌دلیل محدودیت جسمی یا شناختی نمی‌تواند به موقع به دستشویی برسد
علل:
– سکته مغزی، بیماری آلزایمر، محدودیت حرکتی یا زوال عقل
هـ) بی‌اختیاری ترکیبی (Mixed Incontinence)
ترکیبی از دو یا چند نوع فوق، معمولاً استرسی و اضطراری، به‌ویژه در زنان میانسال دیده می‌شود
علل زمینه‌ای بی‌اختیاری ادرار
علت اصلی بسته به نوع بی‌اختیاری متفاوت است، ولی در بسیاری موارد ترکیبی از عوامل جسمی، عصبی و محیطی وجود دارد.
علل شایع:
– افزایش سن و کاهش قدرت عضلات کف لگن
– زایمان طبیعی‌های متعدد یا سخت
– یائسگی و کاهش استروژن
– بزرگ‌شدن پروستات در مردان
– دیابت یا بیماری‌های عصبی (MS، پارکینسون)
– مصرف داروهای مدر، ضدافسردگی یا ضد فشار خون
– عفونت‌های مکرر مجاری ادراری
– چاقی و افزایش فشار داخل شکم
روش‌های تشخیص بی‌اختیاری ادرار
پزشک برای تشخیص دقیق نوع بی‌اختیاری، از ترکیب بررسی بالینی، آزمایشگاهی و تصویربرداری استفاده می‌کند:
۱. شرح حال و معاینه بالینی
بررسی زمان نشت، شرایط ایجاد آن (سرفه، خنده، استرس)، مقدار ادرار و سابقه زایمان یا جراحی لگن
۲. آزمایش ادرار (Urinalysis)
تشخیص عفونت، وجود خون یا قند که می‌تواند موجب تحریک مثانه شود.
۳. اندازه‌گیری حجم باقی‌مانده پس از تخلیه (Post-void residual)
با سونوگرافی یا سوند، حجم ادرار باقی‌مانده در مثانه اندازه‌گیری می‌شود تا عملکرد تخلیه بررسی گردد.
۴. تست یورودینامیک (Urodynamic Study)
تست تخصصی اندازه‌گیری **فشار، سرعت جریان و ظرفیت مثانه** برای بررسی عملکرد عضلات و اعصاب آن.
۵. سونوگرافی یا MRI لگن
برای بررسی ساختار مثانه، رحم و پروستات و علت‌های مکانیکی نشت
اهمیت مراجعه پزشکی و تفسیر درست نتایج
تفسیر درست نتایج باید توسط متخصص اورولوژی یا نفرولوژی انجام شود، زیرا نوع بی‌اختیاری و علت آن تعیین‌کننده درمان است. در بسیاری از موارد، بی‌اختیاری با درمان‌های ساده یا فیزیوتراپی لگن بهبود می‌یابد و نیازی به جراحی نیست.
توصیه‌های عمومی برای مدیریت اولیه
– انجام تمرین‌های کگل (Kegel) برای تقویت عضلات کف لگن
– کاهش وزن و حفظ فعالیت فیزیکی منظم.
– اجتناب از مصرف زیاد کافئین و الکل
– تنظیم زمان دفع و تخلیه منظم مثانه
– درمان عفونت‌های ادراری و بررسی داروهای مصرفی
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱– آیا بی‌اختیاری در سنین بالا طبیعی است؟
خیر. هرچند شیوع آن بیشتر است، ولی نشانه اختلال در عملکرد مثانه است و باید بررسی شود.
۲– آیا این مشکل در مردان هم شایع است؟
بله، به‌ویژه در مردان مسن با بزرگی پروستات یا پس از جراحی پروستات.
۳– آیا بی‌اختیاری قابل درمان است؟
در بسیاری از موارد، بله. از تغییر سبک زندگی و فیزیوتراپی تا دارو یا جراحی بسته به نوع و شدت آن می‌توان درمان مؤثر ارائه داد.
جمع‌بندی
بی‌اختیاری ادرار یک مشکل پزشکی رایج اما قابل درمان است. تشخیص نوع دقیق بی‌اختیاری با آزمایش ادرار، تست یورودینامیک و سونوگرافی انجام می‌شود و درمان بسته به علت متفاوت است. تقویت عضلات کف لگن، اصلاح رژیم غذایی و مراجعه منظم به پزشک از مهم‌ترین گام‌ها برای کنترل این وضعیت هستند.
⚠️ نکته مهم: پیش از مصرف هر دارو یا شروع درمان خانگی، حتماً باید با پزشک متخصص مشورت شود؛ مصرف خودسرانه داروها می‌تواند علائم را تشدید کند یا نتایج آزمایش‌ها را تغییر دهد.
منابع :
۴. LabTestsOnline – Urinalysis and Urodynamic Testing
۵. CDC – Older Adult Health and Bladder Issues
No.41
۰۴/۰۷
