تشخیص دقیق عفونت نهفته سل (Latent Tuberculosis Infection – LTBI) یکی از چالش‌های اصلی بهداشت عمومی است، به‌ویژه در کشورهایی که هنوز واکسیناسیون BCG به‌طور گسترده انجام می‌شود. زیرا واکنش پوستی توبرکولین (PPD)، آزمایش رایج قدیمی، نمی‌تواند تفاوتی میان پاسخ ایمنی ناشی از واکسیناسیون BCG و عفونت واقعی با مایکوباکتریوم توبرکولوزیس قائل شود. در سال‌های اخیر، به‌لطف پیشرفتهای ایمنی‌شناسی، تست آزادسازی اینترفرون گاما (Interferon Gamma Release Assay – IGRA) به‌عنوان آزمونی دقیق‌تر، خاص‌تر و بدون تداخل با واکسن BCG معرفی شده است.
آزمایش IGRA چیست و چگونه کار می‌کند؟
تست IGRA نوعی بررسی ایمونولوژیک مبتنی بر پاسخ سلول‌های T به آنتی‌ژن‌های اختصاصی باکتری سل است. در این روش، از نمونه خون بیمار استفاده می‌شود تا مشخص شود آیا لنفوسیت‌های T در تماس قبلی با مایکوباکتریوم توبرکولوزیس قرار گرفته‌اند یا خیر.
مکانیسم آزمایش:
۱. نمونه خون بیمار در مجاورت آنتی‌ژن‌های اختصاصی ESAT‑۶، CFP‑۱۰ و TB7.7 قرار می‌گیرد.
۲. اگر فرد در گذشته با باکتری سل آلوده شده باشد، سلول‌های T در پاسخ، سیتوکین اینترفرون گاما (IFN‑γ) ترشح می‌کنند.
۳. میزان اینترفرون گاما به‌صورت کمی اندازه‌گیری می‌شود؛ میزان بالاتر از حد آستانه نشان‌دهنده آلودگی به سل است.
نکته‌ی کلیدی این است که آنتی‌ژن‌های مورد استفاده در IGRA، در سویه‌های واکسن BCG یا مایکوباکتری‌های محیطی وجود ندارند، بنابراین نتیجه‌ی مثبت بیانگر تماس واقعی با باسیل سل انسانی است
انواع تست‌های IGRA رایج
دو نوع تست IGRA برای تشخیص سل نهفته تأیید شده‌اند:
– QuantiFERON‑TB Gold Plus (QFT‑Plus)
نسخه پیشرفتهای از تست کمی است که سلول‌های CD4⁺ و CD8⁺ را همزمان بررسی می‌کند.
برای استفاده در آزمایشگاه‌های بالینی عمومی بسیار مناسب است.
– T‑SPOT.TB Test
بر اساس شمارش سلول‌های تولیدکننده IFN‑γ طراحی شده است (ELISPOT).
حساسیت بسیار بالا و دقت زیاد در بیماران با سرکوب ایمنی دارد.
هردو تست توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO) و FDA آمریکا برای تشخیص عفونت نهفته تأیید شده‌اند.
مزایای تست IGRA نسبت به تست پوستی PPD
– تحت‌تأثیر واکسیناسیون BCG قرار نمی‌گیرد.
– تنها یک بار مراجعه بیمار برای نمونه‌گیری کافی است (برخلاف تست پوستی که نیاز به ویزیت دوم دارد).
– امکان خوانش دقیق‌تر و استانداردتر نسبت به اندازه‌گیری چشمی تورم پوست دارد.
– مناسب برای گروه‌های دچار سرکوب ایمنی یا آلرژی پوستی.
– کاهش احتمال نتایج مثبت کاذب (False Positive) به‌ویژه در مناطق با واکسیناسیون گسترده.
چه زمانی استفاده از IGRA توصیه می‌شود؟
استفاده از IGRA در موارد زیر ارجح است:
– افراد واکسینه‌شده با BCG، به‌ویژه کارکنان نظام سلامت، دانشجویان پزشکی و مهاجران.
– بیماران در معرض تماس با مورد سل فعال
– افرادی که نیاز به بررسی پیش از شروع درمان‌های سرکوبگر ایمنی دارند (مثل TNF‑α inhibitors)
– کودکانی بالای ۵ سال و بزرگسالان در مناطق پرشیوع
– افراد HIV‑مثبت و مبتلایان به بیماری‌های مزمن که پاسخ PPD در آن‌ها غیراطمینان است.
محدودیت‌ها و موارد احتیاط در تفسیر تست IGRA
با وجود دقت بالا، تست IGRA نیز محدودیت‌هایی دارد که در مراکز مراقبتی باید موردتوجه قرار گیرد:
– نیاز به تجهیزات آزمایشگاهی دقیق و زمان‌بندی استاندارد (انجام ظرف ۸–۱۶ ساعت پس از نمونه‌گیری).
– احتمال نتیجه‌ی منفی کاذب در بیماران با ایمنی بسیار ضعیف (مثلاً HIV پیشرفته).
– IGRA نمی‌تواند تمایز بین سل فعال و سل نهفته را مشخص کند؛ در صورت مثبت بودن، بررسی بالینی و رادیولوژیک الزامی است.
تفسیر نتایج آزمایش
- نتیجه مثبت: نشان‌دهنده تماس ایمنی با باکتری سل (عفونت نهفته یا گذشته).
- نتیجه منفی: احتمال تماس با باکتری بسیار کم (اما منفی مطلق نیست).
- نتیجه نامشخص (Indeterminate): معمولاً به‌دلیل تأخیر در پردازش نمونه یا اختلال ایمنی است و نیاز به تکرار دارد.
مقایسه خلاصه IGRA و PPD
– IGRA مخصوص آنتی‌ژن‌های باکتری سل انسانی و غیروابسته به واکسن BCG است.
– تست پوستی ممکن است در صورت واکسیناسیون، پاسخ مثبت کاذب دهد.
– IGRA برای کاربردهای بالینی نوین، کنترل کارکنان بیمارستانی و پایش درمان سل توصیه می‌شود.
جمع‌بندی
تست اینترفرون گاما (IGRA) تحول بزرگی در تشخیص سل نهفته به‌شمار می‌آید.
با حذف تداخل ناشی از واکسیناسیون BCG و فراهم آوردن ارزیابی ایمن، دقیق و سریع، این تست به ابزاری ضروری در غربالگری سل در مراکز درمانی، نظام سلامت و جمعیت‌های پرخطر تبدیل شده است.
در دنیایی که کنترل سل همچنان یک اولویت جهانی است، IGRA سنگ‌بنای نسل جدید تشخیص زودهنگام محسوب می‌شود.
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱. آیا تست IGRA می‌تواند جایگزین کامل تست پوستی شود؟
بله، در بسیاری از کشورها IGRA جایگزین استاندارد تست پوستی شده است، به‌ویژه برای افرادی که واکسن BCG دریافت کرده‌اند.
۲. اگر تست IGRA مثبت شود، یعنی من سل فعال دارم؟
خیر، تست IGRA فقط تماس ایمنی با باکتری را نشان می‌دهد. برای تعیین فعال بودن بیماری، پزشک معمولاً از عکس قفسه سینه یا تست خلط استفاده می‌کند.
۳. آیا انجام تست IGRA نیاز به آمادگی خاصی دارد؟
خیر، فقط نمونه خون گرفته می‌شود و نیاز به ناشتایی نیست.
منابع :
۱. [NIH / NCBI – Accuracy and Specificity of IGRA for Latent TB]
2. [WHO Global Tuberculosis Programme – Diagnostic Standards (2024)]
No.61
۰۴/۰۸