فیبروز سیستیک (CF) یک بیماری ارثی اتوزوم مغلوب است که در اثر جهش در ژن CFTR ایجاد می‌شود. این جهش‌ها موجب تولید ترشحات غلیظ و چسبناک در ریه، پانکراس و سایر اندام‌ها می‌شوند.
با پیشرفت فناوری‌های ژنتیک، تست CFTR به ابزاری کلیدی برای:
-
شناسایی حاملان (Carrier) قبل از بارداری
-
تأیید تشخیص در نوزادان مشکوک
-
انتخاب درمان‌های هدفمند بر اساس ژنوتیپ
تبدیل شده است. در این راهنما، بر پایه منابع معتبر پزشکی، به‌طور کامل با انواع تست، موارد کاربرد، نحوه تفسیر و محدودیت‌های آن آشنا می‌شوید.
تست ژنتیک CFTR چیست؟
-
بررسی DNA برای یافتن جهش‌های شناخته‌شده (مثل ΔF508) یا آنالیز کامل ژن از طریق توالی‌یابی و جستجوی حذف/تکرار.
-
نمونه معمولاً از خون، بزاق یا سواب دهانی تهیه می‌شود.
-
در نوزادان، پس از غربالگری بدو تولد، برای تأیید تشخیص از تست عرق و/یا آزمایش ژنتیک CFTR استفاده می‌شود.
چه کسانی باید این تست را انجام دهند؟
-
زوج‌های در آستانه بارداری یا باردار برای غربالگری ناقلی.
-
نوزادان با غربالگری مثبت یا علائم کلاسیک CF.
-
افرادی با سابقه خانوادگی CF یا ناقلی.
-
افراد با علائم سازگار (مشکلات تنفسی مکرر، نارسایی پانکراس، آزواسپرمی انسدادی) که مشکوک به CFTR-related disorder هستند.
انواع آزمایش‌های ژنتیک CFTR
-
پنل جهش‌های شایع (Targeted Panel): فهرست جهش‌های رایج در جمعیت‌های مختلف؛ مناسب غربالگری ناقلی.
-
توالی‌یابی کامل + بررسی CNV: حساسیت بالاتر برای تشخیص، مخصوصاً وقتی پنل شایع منفی است اما شک بالینی بالاست.
-
آزمایش‌های پیش از تولد/پیش از لانه‌گزینی: شامل CVS، آمنیوسنتز یا PGT-M در IVF در صورت شناسایی جهش والدین.
-
تست عرق: همچنان استاندارد طلایی فیزیولوژیک است و تست ژنتیک آن را از نظر مولکولی تکمیل می‌کند.
تفسیر نتایج به زبان ساده
-
دو جهش پاتولوژیک (از هر والد): تشخیص قطعی CF یا اختلالات مرتبط با CFTR بسته به نوع جهش‌ها و علائم بالینی.
-
یک جهش پاتولوژیک: فرد ناقل است و معمولاً علامت‌دار نمی‌شود اما می‌تواند ژن را به فرزند منتقل کند.
-
نتیجه منفی در پنل محدود: ریسک صفر نیست، چون جهش‌های نادر ممکن است در پنل وجود نداشته باشند (ریسک باقیمانده).
-
VUS (واریانت با اهمیت نامشخص): نیازمند تفسیر تخصصی و بررسی خانوادگی.
-
CFTR-related disorder: واریانت‌هایی با اثر خفیف‌تر که با علائم محدودتر مثل پانکراتیت راجعه یا ناباروری مردانه همراه‌اند.
تست CFTR در غربالگری نوزادان
-
غربالگری بدو تولد معمولاً بر اساس IRT و در برخی برنامه‌ها همراه با CFTR-DNA انجام می‌شود.
-
نتیجه مثبت غربالگری به معنای تشخیص قطعی نیست؛ تست عرق و در صورت نیاز تست ژنتیک انجام می‌شود.
-
تشخیص زودهنگام باعث شروع سریع مراقبت‌های تغذیه‌ای و تنفسی و بهبود پیش‌آگهی می‌شود.
آمادگی و فرآیند انجام تست
-
نیاز به آمادگی خاصی ندارد.
-
نمونه از خون، بزاق یا سواب دهانی گرفته می‌شود.
-
زمان پاسخ: از چند روز تا چند هفته بسته به نوع تست.
-
در صورت مثبت‌شدن، توصیه می‌شود شریک زندگی و سایر اعضای خانواده نیز بررسی شوند.
اقدامات پس از دریافت نتیجه
اگر نتیجه آزمایش نشان دهد که شما «ناقل» بیماری هستید
بهتر است همسرتان هم آزمایش بدهد تا خطر انتقال بیماری به فرزند مشخص شود. سپس می‌توانید درباره روش‌های بارداری مطمئن‌تر مثل لقاح آزمایشگاهی (IVF) همراه با بررسی ژنتیکی جنین یا آزمایش‌های دوران بارداری تصمیم بگیرید.
اگر نتیجه نشان دهد که شما یا فرزندتان مبتلا به بیماری CF یا مشکل مرتبط با ژن CFTR هستید
پزشک با توجه به نوع تغییر ژنتیکی، می‌تواند بررسی کند که آیا درمان‌های جدید برای شما مناسب است یا نه
اگر نتیجه آزمایش نامشخص باشد
ممکن است لازم باشد آزمایش دوباره انجام شود، بررسی‌های بیشتری صورت گیرد یا پیگیری علمی ادامه پیدا کند
پرسش‌های پرتکرار (FAQ)
-
اگر من ناقل باشم، آیا فرزندم حتماً CF می‌گیرد؟ خیر، تنها در صورتی که هر دو والد ناقل باشند، ریسک ابتلا در هر بارداری ۲۵٪ است.
-
آیا نتیجه منفی یعنی خطر صفر؟ خیر، اما ریسک به‌طور قابل‌توجهی کاهش می‌یابد.
-
آیا شدت بیماری در همه جهش‌ها یکسان است؟ خیر، بعضی جهش‌ها بیماری شدید ایجاد می‌کنند و برخی علائم خفیف‌تر دارند.
-
آیا برای تشخیص فقط به ژنتیک تکیه می‌شود؟ خیر، تست عرق و علائم بالینی هم ضروری هستند.
-
آیا تست روی جنین امکان‌پذیر است؟ بله، در صورت شناسایی جهش والدین.
جمع‌بندی
تست ژنتیک CFTR تستی مهم برای غربالگری ناقلی، تأیید تشخیص و برنامه‌ریزی خانواده است. این تست در کنار تست عرق و ارزیابی بالینی، امکان تشخیص زودهنگام و انتخاب درمان‌های هدفمند را فراهم می‌کند. با بهره‌گیری از مشاوره ژنتیک، آگاهی از محدودیت‌ها و پایش مستمر، می‌توان کیفیت زندگی بیماران را به‌طور چشمگیری بهبود بخشید.
No. 58
۰۴/۰۵
