در بررسی بیماری‌های خودایمنی، یکی از متداول‌ترین آزمایش‌ها تست ANA (آنتی‌نوکلئار آنتی‌بادی) است. اما واقعیت این است که ANA مثبت لزوماً به معنی وجود بیماری خودایمنی نیست. یکی از شرایطی که می‌تواند باعث نتیجه مثبت کاذب ANA شود، مصرف داروهای ضدصرع است؛ پدیده‌ای که در تفسیر نتایج آزمایشگاهی باید با دقت بالینی ویژه‌ای در نظر گرفته شود.
آشنایی با تست ANA و موارد مثبت کاذب
تست ANA وجود آنتی‌بادی‌هایی علیه اجزای هسته سلولی را می‌سنجد. اگرچه این آنتی‌بادی‌ها غالباً در لوپوس سیستمیک (SLE) یا بیماری‌های بافت همبند دیده می‌شوند، اما عوامل غیراختصاصی نیز می‌توانند آن را مثبت کنند.
علل شایع ANA مثبت کاذب:
– افزایش سن یا التهاب عمومی خفیف
– عفونت‌های ویروسی مزمن مانند هپاتیت C و EBV
– مصرف داروهای خاص (ضدصرع، ضدتیروئید، ضدپرفشاری خون)
– حساسیت متقاطع در روش‌های آزمایشگاهی ایمنوفلورسانس
نقش داروهای ضدصرع در ایجاد ANA مثبت کاذب
داروهای ضدصرع می‌توانند از طریق اثر بر سلول‌های ایمنی یا تولید متابولیت‌های شبه‌آنتی‌ژن، موجب تحریک پاسخ‌های خودایمنی خفیف شوند. با این وجود، در بیشتر موارد این تغییرات بدون بروز علائم لوپوس یا بیماری خودایمنی واقعی هستند.
داروهایی که بیشترین ارتباط را نشان داده‌اند:
– والپروات سدیم (Valproate): شایع‌ترین عامل ANA مثبت کاذب؛ اغلب بدون علامت بالینی.
– فنی‌توئین (Phenytoin): ممکن است باعث افزایش ANA یا به‌ندرت لوپوس دارویی خفیف شود.
– کاربامازپین (Carbamazepine): قادر است سبب ANA مثبت همراه با تب یا بثورات خفیف شود.
– لاموتریژین (Lamotrigine): موارد نادر ANA مثبت گذرا در مصرف طولانی‌مدت گزارش شده است.
مکانیسم ایمنی احتمالی در ANA مثبت دارویی
تأثیر داروهای ضدصرع بر عملکرد لنفوسیت‌ها و سیستم ایمنی از مسیرهای زیر تبیین می‌شود:
– تشکیل متابولیت‌های فعال در کبد که به پروتئین‌های هسته‌ای متصل و شبه‌آنتی‌ژن ایجاد می‌کنند.
– فعال‌سازی غیراختصاصی سلول‌های T و آزادسازی سیتوکین‌های التهابی مانند IL‑۶ و TNF‑α.
– کاهش پاکسازی کمپلکس‌های ایمنی و تشدید پاسخ آنتی‌بادی علیه اجزای نوکلئار.
تفاوت ANA مثبت کاذب و لوپوس دارویی (Drug‑Induced Lupus)
تمایز بین ANA مثبت کاذب و لوپوس دارویی واقعی، از نظر بالینی اهمیت زیادی دارد.
مقایسه ویژگی‌ها:
– در ANA مثبت کاذب: بیمار علامتی ندارد، Anti‑Histone Ab منفی است، و ANA پس از قطع دارو به حد طبیعی باز می‌گردد.
– در لوپوس دارویی: علائم بالینی مانند درد مفصل، تب خفیف یا بثورات ظاهر می‌شوند و Anti‑Histone Ab معمولاً مثبت است.
رویکرد بالینی و تفسیر درست نتایج
در صورت مشاهده ANA مثبت در بیمار مصرف‌کننده داروهای ضدصرع، پزشک باید به‌جای اقدام فوری درمانی، روند زیر را دنبال کند:
– بررسی دقیق سوابق دارویی و طول مدت مصرف.
– انجام تست Anti‑Histone Ab برای تشخیص افتراقی.
– در نبود علائم بالینی، تکرار ANA پس از ۴ تا ۸ هفته.
– در صورت اثبات رابطه دارویی یا علائم خودایمنی، تغییر داروی ضدصرع به گزینه‌ای ایمن‌تر مانند لووتیراستام.
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱. آیا ANA مثبت در بیماران صرعی به معنی بیماری خودایمنی است؟
خیر، معمولاً ناشی از اثر دارو و بدون بیماری واقعی است.
۲. آیا باید مصرف داروی ضدصرع را بلافاصله قطع کرد؟
تنها در صورت وجود علائم سیستمیک یا افزایش تیتر آنتی‌بادی‌های اختصاصی.
۳. آیا تکرار آزمایش ضروری است؟
بله، تکرار بعد از چند هفته می‌تواند به افتراق مثبت واقعی از کاذب کمک کند.
جمع‌بندی
نتیجه ANA مثبت کاذب در مصرف داروهای ضدصرع معمولاً گذرا، غیرخطرناک و بدون درگیری ارگانیک است. آگاهی بالینی نسبت به این پدیده از تشخیص نادرست بیماری‌های خودایمنی و اضطراب بیماران جلوگیری می‌کند. همواره باید نتیجه آزمایش در بستر بالینی، سابقه دارویی و یافته‌های تکمیلی ارزیابی شود.
منابع :
– [Mayo Clinic – Antinuclear Antibody (ANA) Test
– [Cleveland Clinic – Causes of Positive ANA and Drug‑Induced Lupus]
No.101
No.04/08