در دهه اخیر، نقش آنتی‌بادی‌های اختصاصی سیستم عصبی در اختلالات خودایمنی بدن فراتر از مرزهای مغز و نخاع شناخته شده است. دو نشانگر مهم، یعنی آنتی‌بادی‌های ضد آکواپورین‑۴ (AQP4‑IgG) و ضد پروتئین میلین الیگودندروسیت (MOG‑IgG) نه تنها در بیماری‌های نورولوژیک مانند نورومیلیت اپتیکا (NMO) و آنسفالومیلیت منتشر نقش دارند، بلکه می‌توانند بازتاب التهاب خودایمنی گسترده‌تر در کل بدن باشند. بررسی این آنتی‌بادی‌ها با کمک تست‌های سرولوژیک اختصاصی، دیدگاه تازه‌ای در درک پیوستگی میان خودایمنی سیستمیک و عصبی فراهم کرده است.
AQP4 و MOG؛ دو هدف اصلی ایمنی در سیستم عصبی
هر دو پروتئین AQP4 و MOG در سلول‌های عصبی مرکزی حضور دارند و به‌عنوان اهداف اصلی سیستم ایمنی در برخی از بیماری‌های خودایمنی عمل می‌کنند.
AQP4 (Aquaporin‑۴):
پروتئین کانال آب در سلول‌های آستروسیت مغز و نخاع است. آنتی‌بادی‌های ضد AQP4 (AQP4‑IgG) باعث تخریب آستروسیت‌ها و التهاب شدید می‌شوند؛ شاخص کلاسیک بیماری نورومیلیت اپتیکا (NMO) هستند.
MOG (Myelin Oligodendrocyte Glycoprotein):
پروتئینی سطحی در میلین عصبی است که حفظ یکپارچگی میلین را تضمین می‌کند. آنتی‌بادی‌های ضد MOG (MOG‑IgG) موجب دمیلینه شدن برگشت‌پذیر و التهاب عصب بینایی یا مغز می‌شوند؛ اغلب در کودکان و جوانان دیده می‌شود.
ارتباط این تست‌ها با اختلالات خودایمنی بدن
تحقیقات جدید نشان می‌دهد که بروز این آنتی‌بادی‌ها ممکن است نه‌تنها محدود به CNS باشد، بلکه نشانه‌ای از فعال‌سازی التهاب خودایمنی در سراسر بدن به شمار رود.
مسیرهای مرتبط با خودایمنی سیستمیک:
- فعال‌سازی کمپلمان (C1q، C3، C5b‑۹): در حضور AQP4‑IgG منجر به التهاب مویرگی و افزایش نفوذپذیری سد خونی‑مغزی (BBB).
- هم‌پوشانی با بیماری‌های خودایمنی دیگر: مانند لوپوس (SLE)، سندرم شوگرن، و آنتی‌فسفولیپید سندرم (APS) که می‌توانند تولید آنتی‌بادی‌های ثانویه علیه AQP4 یا MOG را تحریک کنند.
- انتشار التهاب به خارج از CNS: در برخی بیماران AQP4‑IgG مثبت، علائم سیستمیک همچون راش پوستی، آرتریت خفیف و کاهش کمپلمان سرمی دیده می‌شود که نشانگر ارتباط میان ایمنی عصبی و محیطی است.
علائم بالینی و اهمیت افتراق AQP4 از MOG
تست‌های این دو آنتی‌بادی برای افتراق بیماری‌های التهابی عصبی ضروری‌اند، زیرا الگوی درگیری و پاسخ به درمان کاملاً متفاوت است.
در بیماران AQP4‑IgG مثبت:
– شروع معمولاً با التهاب عصب بینایی دوطرفه و میلیت طولانی در نخاع
– آسیب آستروسیتی شدید، درگیری کورتکس غیرمعمول
– پاسخ نسبی به استروئیدها و نیاز به درمان نگهدارنده ایمنی (ریتاکسی‌ماب، آزاتیوپرین)
در بیماران MOG‑IgG مثبت:
– التهاب عصب بینایی یک‌طرفه یا آنسفالیت منتشر اطفال
– دمیلینه شدن قابل برگشت با درمان سریع
– احتمال بهبودی کامل پس از قطع التهاب اولیه
– ارتباط کمتر با بیماری‌های خودایمنی سیستمیک نسبت به AQP4
روش انجام تست AQP4 و MOG
آزمایش معمولاً با تکنیک ایمنی‌فلورسانس یا Cell‑Based Assay (CBA) روی سرم و گاهی مایع مغزی‑نخاعی انجام می‌شود. هدف بررسی حضور و تیتر آنتی‌بادی اختصاصی است.
ویژگی‌های اصلی تست:
– نمونه: سرم یا CSF در فاز فعال بیماری
– حساسیت بالا در شناسایی نوع NMO یا MOG‑associated encephalomyelitis
– همراهی آزمایش با سنجش کمپلمان (CH50، C3، C4) و سایر خودآنتی‌بادی‌ها برای ارزیابی گستردگی التهاب
درمان بر اساس نتایج تست‌ها
درمان بیماران مثبت برای این آنتی‌بادی‌ها باید با هدف کنترل التهاب و پیشگیری از عود صورت گیرد.
اقدامات درمانی محوری:
- کورتیکواستروئید داخل وریدی: برای کنترل سریع التهاب عصبی حاد
- پلاسمافرز یا IVIG: به‌ویژه در موارد مقاوم یا شدید
- درمان بلندمدت ایمنی: شامل ریتاکسی‌ماب، میکو‌فنولات، آزاتیوپرین یا اکیولیزوماب برای کاهش آسیب آستروسیتی و مهار کمپلمان
- پایش دوره‌ای تست‌ها: برای بررسی کاهش تیتر آنتی‌بادی‌ها و ارزیابی پاسخ درمانی
ارتباط تست‌ها با آسیب‌های چندسیستمی
در برخی بیماران، به‌ویژه موارد AQP4‑IgG مثبت، التهاب از CNS فراتر رفته و علائم خارج عصبی مانند واسکولیت مویرگی، درگیری کلیه، یا علائم شبه شوگرن دیده می‌شود.
این موارد حاکی از نوعی اختلال خودایمنی کل بدن هستند که در آن، سلول‌های B و کمپلمان به شکل سیستمیک فعال می‌شوند. چنین یافته‌هایی توجه بالینی را به ضرورت بررسی هم‌زمان دیگر آنتی‌بادی‌های سیستمیک مانند ANA، anti‑SSA، anti‑β2GPI جلب می‌کند.
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱. تفاوت اصلی میان AQP4‑IgG و MOG‑IgG چیست؟
AQP4‑IgG بیشتر در نورومیلیت اپتیکا با تخریب آستروسیتی دیده می‌شود، درحالی‌که MOG‑IgG معمولاً با التهاب میلین برگشت‌پذیر در کودکان همراه است.
۲. آیا مثبت بودن این تست‌ها به معنی بیماری خودایمنی سیستمیک است؟
نه همیشه، اما در برخی بیماران، هم‌زمانی با بیماری‌هایی مانند لوپوس یا APS دیده می‌شود که نشانه فعال شدن سیستم ایمنی کل بدن است.
۳. آیا ممکن است هر دو آنتی‌بادی هم‌زمان مثبت باشند؟
موارد هم‌پوشانی بسیار نادر است و معمولاً یکی از دو آنتی‌ژن غالب می‌باشد؛ اما وجود هر دو نیازمند بررسی دقیق‌تر و درمان هدفمند چندمرحله‌ای است.
جمع‌بندی
تست‌های AQP4 و MOG پنجره‌ای قدرتمند برای درک پیوند میان ایمنی عصبی و خودایمنی سیستمیک فراهم کرده‌اند. حضور این آنتی‌بادی‌ها می‌تواند نشانگر التهاب مزمن در بدن و ارتباط بین تظاهرات عصبی و عمومی باشد. تفسیر صحیح نتایج این تست‌ها با دیدگاه چندسیستمی، در پیشگیری از آسیب دائمی عصبی و شناسایی زمینه‌های خودایمنی گسترده نقش اساسی دارد.
منابع :
– [Aquaporin‑۴ Antibody Test – Mayo Clinic]
– [MOG Antibody Testing – LabTestsOnline]
No.92
۰۴/۰۸