آنتی‌بادی‌های ضدسیتوپلاسم نوتروفیل (ANCA) یکی از شاخص‌های مهم در تشخیص واسکولیت‌های سیستمیک هستند. این آنتی‌بادی‌ها معمولاً با دو الگوی ایمونوفلورسانس مشخص شناخته می‌شوند:
– c‑ANCA (الگوی سیتوپلاسمی)
– p‑ANCA (الگوی پری‌نوکلئار)
در برخی بیماران، به‌ویژه در روند درمان یا عود بیماری، ممکن است این الگوها تغییر یا واژگون شوند؛ پدیده‌ای که پزشکان آن را “ واژگونی ANCA” می‌نامند. درک آزمایش‌های PR3 و MPO در این زمینه نقشی کلیدی در تشخیص صحیح دارد.
آشنایی با آنتی‌ژن‌های PR3 و MPO در واژگونی ANCA
PR3 (Proteinase‑۳)
آنزیمی است که در گرانول‌های نوتروفیل وجود دارد و هدف اصلی در گرانولوماتوز با پلی‌آنژئیت (GPA) به شمار می‌آید. حضور آنتی‌بادی ضد PR3 سبب ایجاد الگوی فلورسانس سیتوپلاسمی یا c‑ANCA می‌شود.
در تفسیر:
– تیتر بالا → معمولاً با GPA فعال همراه است.
– کاهش تیتر → نشانگر پاسخ به درمان و فروکش التهاب عروقی.
MPO (Myeloperoxidase)
آنزیمی دیگر از گرانول‌های نوتروفیل است که در مراحل اکسیداتیو دفاع ایمنی نقش دارد. آنتی‌بادی علیه MPO منجر به الگوی فلورسانس p‑ANCA می‌گردد و در بیماری‌هایی مانند پلی‌آنژئیت میکروسکوپیک (MPA) و سندرم چرگ‑اشتراوس (EGPA) بیشتر دیده می‌شود.
پدیده واژگونی ANCA؛ از دیدگاه ایمونولوژیک
با بهبود یا تغییر رفتار ایمنی بیمار، ممکن است بین الگوهای c‑ANCA و p‑ANCA تغییر دیده شود. این واژگونی می‌تواند ناشی از تغییر آنتی‌ژن غالب (از PR3 به MPO یا برعکس) باشد.
مهم‌ترین دلایل واژگونی پترن:
– مکانیسم‌های «epitope spreading» و تغییر پاسخ لنفوسیت B.
– اثر داروهای ایمونومدولاتور مانند متوترکسات، ریتوکسیمب و سیکلوفسفامید.
– درگیری‌های ثانویه به عفونت‌های ویروسی یا التهاب سیستمیک مزمن.
این تغییر معمولاً با تغییر مرحله بیماری یا پاسخ ایمنی به درمان مرتبط است، نه اشتباه آزمایشگاهی.
تفسیر همزمان تست‌های PR3 و MPO در واژگونی ANCA
۱. مثبت بودن PR3 و منفی بودن MPO (الگوی کلاسیک GPA)
– مشخصه گرانولوماتوز با پلی‌آنژئیت است.
– در درمان مؤثر، ابتدا تیتر PR3 کاهش می‌یابد؛ در برخی موارد، c‑ANCA ممکن است به p‑ANCA تغییر کند ولی PR3 همچنان مثبت باقی بماند.
۲. مثبت بودن MPO و منفی بودن PR3 (ویژگی MPA و EGPA)
– در این حالت p‑ANCA معمول‌تر است.
– اگر طی درمان p‑ANCA به c‑ANCA تبدیل شود اما MPO همچنان مثبت باشد، نشانگر تغییر در الگوی فلورسانس است، نه در طبیعت بیماری.
۳. مثبت شدن همزمان PR3 و MPO
– معمولاً در واسکولیت‌های ناشی از دارو (مثل هیدرالازین یا پروپیل‌تیواوراسیل) دیده می‌شود.
– نشان‌دهنده التهاب منتشر عروقی با ماهیت خودایمنی گسترده است.
۴. منفی شدن هر دو تست پس از درمان
– به معنای کنترل ایمنی کامل و خاموشی التهاب است.
– در پیگیری بیماران اهمیت دارد، زیرا افزایش مجدد تیترها می‌تواند نشانه عود زودرس باشد.
کاربرد بالینی در مانیتورینگ بیماران واسکولیت
- پایش درمان: کاهش تیتر PR3 یا MPO نشانه پاسخ درمانی است.
- پیش‌بینی عود: افزایش تدریجی آنتی‌بادی‌ها قبل از بروز علائم بالینی رخ می‌دهد.
- تشخیص افتراقی: در بیماران با الگوی متغیر فلورسانس، اندازه‌گیری اختصاصی هر دو آنتی‌ژن از اشتباه در تفسیر جلوگیری می‌کند.
نکات مهم در تفسیر آزمایشگاهی
– واژگونی پترن الزماً به معنی اشتباه یا بیماری جدید نیست؛ باید با علائم بالینی و سایر شاخص‌های آزمایشگاهی مانند CRP و ESR تطبیق داده شود.
– استفاده از روش‌های کمی ELISA برای PR3 و MPO به‌جای اتکا به فلورسانس تنها، دقت تشخیص را افزایش می‌دهد.
– برخی داروهای ضدتیروئید و آنتی‌بیوتیک‌ها می‌توانند موجب ایجاد ANCA کاذب شوند.
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱. آیا واژگونی ANCA نشانگر خطای آزمایش است؟
خیر، معمولاً ناشی از تغییر در ترکیب یا شدت آنتی‌بادی‌ها در بدن است، نه خطای تکنیکی.
۲. آیا تیتر بالای PR3 یا MPO همیشه نشانه بیماری فعال است؟
در اغلب موارد بله، اما تفسیر نهایی باید با علائم بالینی و سایر شاخص‌های التهابی همراه باشد.
۳. آیا درمان می‌تواند سبب تغییر از p‑ANCA به c‑ANCA شود؟
بله، در صورت تغییر ایمنی سیستمیک یا تأثیر داروهای مهارکننده B‑Cell، چنین واژگونی‌هایی گزارش شده است.
جمع‌بندی
تغییر الگوی ANCA یا واژگونی پترن، پدیده‌ای بالینی با اهمیت است که نیازمند تفسیر دقیق در زمینه وضعیت بیمار و نوع آنتی‌ژن‌های هدف (PR3 و MPO) می‌باشد. این دو تست، ابزار کلیدی برای تمایز بین زیرگروه‌های واسکولیت و ارزیابی پاسخ به درمان هستند. شناخت درست از این دینامیک، از تفسیر اشتباه در روند بیماری پیشگیری می‌کند و راهنمایی ارزشمند برای تصمیم‌گیری بالینی است.
منابع :
– [Mayo Clinic – ANCA-Associated Vasculitis Diagnosis]
– [MedlinePlus – Autoimmune Antibody Testing]
No.114
۰۴/۰۸
