فسفر یکی از مهمترین مواد معدنی بدن است و همراه با کلسیم نقش اساسی در ساخت استخوانها، دندانها، تولید انرژی (ATP)، عملکرد کلیه، عضلات و اعصاب دارد.
هرگونه تغییر در سطح فسفر خون—چه افزایش و چه کاهش—میتواند نشانه یک مشکل پنهان در کلیه، هورمونها، تغذیه، داروها یا متابولیسم بدن باشد.
در این مقاله، بهصورت علمی و روان بررسی میکنیم که افزایش فسفر(هایپرفسفاتمی) یا کاهش فسفر(هیپوفُسفاتمی) چه معنی دارد، شایعترین علتها کداماند و چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد.
مقدار نرمال فسفر خون چقدر است؟
در اغلب آزمایشگاهها:
- ۲.۵ تا ۴.۵ mg/dL
کمتر از ۲.۵ = فسفر پایین
بیشتر از ۴.۵ = فسفر بالا
دلایل افزایش فسفرخون (هایپرفسفاتمی)
فسفربالا اغلب نتیجه مشکلات کلیوی است، اما علل مهم دیگری نیز وجود دارد. مهمترین دلایل عبارتاند از:
۱. نارسایی کلیه (شایعترین علت)
کلیهها مسئول دفع فسفرهستند. در بیماری مزمن کلیه، دفع کاهش مییابد و فسفر تجمع پیدا میکند.
۲. کمبود هورمون پاراتیروئید (هیپوپاراتیروئیدیسم)
PTH به دفع فسفراز کلیه کمک میکند. وقتی سطح آن پایین باشد، فسفر در خون بالا میرود.
۳. مصرف زیاد غذاها یا مکملهای فسفردار
مانند:
- نوشابههای تیره
- گوشتهای فراوریشده
- مکملهای ورزشی
- افزودنیهای غذایی حاوی فسفات
۴. اسیدوز متابولیک
در شرایطی مثل کتواسیدوز دیابتی، سلولها فسفر آزاد میکنند و سطح خون بالا میبرد.
۵. شکستگیهای وسیع یا تخریب سلولی
در موارد زیر فسفر ناگهان آزاد میشود:
- رابدومیولیز
- سندرم لیز تومور
- سوختگیهای شدید
۶. مصرف برخی داروها
مثل:
- داروهای ملین حاوی فسفات
- ویتامین D بیش از حد
۷. بیماریهای ژنتیکی نادر
مانند اختلالات تنظیم فسفات در کلیه.
دلایل کاهش فسفرخون (هیپوفُسفاتمی)
فسفر پایین میتواند خاموش و بدون علامت باشد اما در موارد شدید خطرناک است.
۱. سوءتغذیه و کمبود دریافت غذایی
شایع در:
- رژیمهای بسیار کمکالری
- سوءجذب
- الکلیسم مزمن
۲. سندرم ریفیدینگ (Refeeding Syndrome)
بعد از شروع تغذیه در افراد دچار گرسنگی طولانی، فسفرناگهان وارد سلولها میشود.
۳. مصرف زیاد الکل
الکل جذب فسفررا کم و دفع آن را زیاد میکند.
۴. افزایش بیشازحد هورمون پاراتیروئید (هیپرپاراتیروئیدیسم)
PTH از طریق کلیه باعث دفع فسفرمیشود.
۵. داروهایی که فسفررا کاهش میدهند
مانند:
- آنتیاسیدهای حاوی آلومینیوم
- بعضی دیورتیکها
- انسولین با دوز بالا
۶. مشکلات گوارشی یا اسهال شدید
از دست رفتن فسفراز طریق روده در اسهالهای مزمن شایع است.
۷. بیماریهای تنفسی شدید
در شرایطی مثل تهویه مکانیکی با بیشتهویه، فسفر وارد سلولها میشود و سطح خون کاهش مییابد.
علائم فسفربالا یا پایین
- علائم فسفربالا:
- خارش پوست
- گرفتگی عضلات
- سفتی مفاصل
- استخواندرد
- رسوب کلسیم–فسفردر بافتها
- علائم کلیوی یا آریتمی در موارد شدید
- -علائم فسفرپایین:
- ضعف و خستگی
- درد استخوان
- ضعف تنفسی
- مشکلات عصبی
- کاهش اشتها
- بینظمی ضربان قلب
- در موارد شدید: نارسایی تنفسی یا کما
چه زمانی تغییرات فسفر خون خطرناک است؟
- فسفر بالاتر از ۷ mg/dL → خطر رسوبهای کلسیم–فسفر در قلب و کلیه
- فسفر کمتر از ۱ mg/dL → خطر نارسایی عضلات تنفسی و آریتمی
اگر تغییر سطح فسفر بعد از بیماری کلیوی، مشکلات تیروئید/پاراتیروئید یا مصرف مکمل رخ داده باشد، باید فوراً بررسی شود.
چطور سطح فسفرخون را کنترل یا اصلاح کنیم؟
در صورت فسفربالا:
- محدودکردن مصرف:
- نوشابهها
- گوشتهای فرآوریشده
- غذاهای بستهبندی با افزودنی فسفات
- مصرف چسبندههای فسفات (Phosphate Binders) طبق نظر پزشک
- دیالیز در بیماران کلیوی
- کنترل ویتامین D و کلسیم
- اصلاح اختلالات هورمونی (PTH)
در صورت فسفرپایین:
- افزایش مصرف غذایی:
- لبنیات
- آجیل
- حبوبات
- ماهی
- قطع یا جایگزینی داروهای مداخلهکننده
- درمان سوءجذب یا مشکلات گوارشی
- تزریق فسفات در موارد شدید (تحت نظر پزشک)
پرسشهای متداول
آیا افزایش فسفرهمیشه نشانه بیماری کلیوی است؟
نه، ولی شایعترین علت آن مشکلات کلیوی است. سایر عوامل نیز میتوانند دخیل باشند.
آیا ممکن است فسفرپایین بدون علامت باشد؟
بله؛ اما در موارد شدید میتواند خطرناک و حتی تهدیدکننده زندگی باشد.
آیا تغذیه نقش اصلی دارد؟
در بسیاری از موارد بله، اما مشکلات کلیوی یا هورمونی اغلب نقش پررنگتری دارند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
وقتی سطح فسفربسیار بالا یا پایین باشد، همراه با مشکلات کلیه، ضعف شدید، تنگی نفس یا بینظمی ضربان قلب.
منابع:
-
LabTestsOnline – Magnesium
-
Cleveland Clinic – Magnesium Levels & Hyper/Hypomagnesemia
https://my.clevelandclinic.org/health/articles/23264-magnesium-blood-test
https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/17786-hypermagnesemia
No. 19
۰۴/۰۹