پلاکتها (Platelets یا Thrombocytes) سلولهای کوچکی در خون هستند که نقشی حیاتی در وقفه خونریزی و ترمیم زخمها دارند. هنگامی که رگی در بدن آسیب میبیند، پلاکتها در محل ضایعه تجمع کرده و با کمک فاکتورهای انعقادی مانع خونریزی میشوند.
اگر تعداد پلاکتها بیش از حد بالا یا پایین باشد، تعادل ظریف بین انعقاد و خونریزی به هم میخورد. افزایش پلاکت ممکن است خطر لخته یا سکته مغزی را بالا ببرد، در حالی که کاهش آن میتواند خونریزی خطرناک ایجاد کند.
محدوده طبیعی پلاکت در آزمایش خون
| گروه | محدوده نرمال پلاکت (تعداد در هر میکرولیتر خون) |
|---|---|
| بزرگسالان | ۱۵۰,۰۰۰ تا ۴۵۰,۰۰۰ |
| نوزادان | حدود ۱۵۰,۰۰۰ تا ۴۰۰,۰۰۰ |
| سالمندان | ممکن است بهطور طبیعی کمی پایینتر باشد |
افزایش پلاکت (ترومبوسیتوز): چرا رخ میدهد؟
افزایش پلاکتها معمولاً با عنوان Thrombocytosis شناخته میشود و دو نوع دارد:
- ترومبوسیتوز اولیه (Essential): ناشی از مشکل در مغز استخوان
- ترومبوسیتوز ثانویه (واکنشی): در پاسخ به بیماری یا شرایط دیگر
۱. ترومبوسیتوز اولیه (اسنشیال یا میلوپرولیفراتیو)
در این نوع، مغز استخوان بهطور غیرطبیعی پلاکت تولید میکند.
علت معمولاً جهشهای ژنی در سلولهای بنیادی خونی است (مانند جهش JAK2).
ویژگیها:
- پلاکت بسیار بالا (بیش از ۱,۰۰۰,۰۰۰)
- افزایش خطر لخته در عروق مغزی، قلبی یا محیطی
- گاهی خونریزی به دلیل عملکرد اختلالیافته پلاکتها
۲. ترومبوسیتوز ثانویه (واکنشی)
شایعتر از نوع اولیه و معمولاً موقتی است. علل رایج شامل:
- عفونتها (باکتریایی یا ویروسی)
- التهاب مزمن (مانند آرتریت روماتوئید، کولیت اولسراتیو)
- کمخونی فقر آهن
- خونریزی یا جراحی اخیر
- سرطانها (بهویژه ریه، معده و تخمدان)
- برداشتن طحال (اسپلنکتومی) – طحال نقش مهمی در حذف پلاکتهای پیر دارد.
- استرس شدید یا فعالیتهای سنگین بدنی
کاهش پلاکت (ترومبوسیتوپنی): نشانه کدام بیماری است؟
کاهش پلاکت یا Thrombocytopenia زمانی رخ میدهد که میزان آن کمتر از ۱۵۰,۰۰۰ شود.
این وضعیت میتواند باعث خونریزی بینی، لثه، کبودی آسان یا خونریزی داخلی شود.
۱. کاهش تولید پلاکت در مغز استخوان
- شیمیدرمانی یا پرتودرمانی
- اختلالات مغز استخوان مانند لوسمی، میلودیسپلازی (MDS)، کمخونی آپلاستیک
- عفونتهای ویروسی (HIV، هپاتیت، EBV، کووید-۱۹)
- مصرف الکل زیاد که تولید پلاکت را مهار میکند
- کمبود ویتامین B12 یا فولات
۲. افزایش تخریب پلاکتها در جریان خون
سیستم ایمنی ممکن است به اشتباه پلاکتها را تخریب کند.
علل شایع:
- ترومبوسیتوپنی ایمنی (ITP) – تخریب خودایمنی پلاکتها
- لوپوس (SLE) یا سایر بیماریهای خودایمنی
- داروها مانند هپارین، آنتیبیوتیکها، ضدتشنجها
- عفونتهای ویروسی یا باکتریایی خاص
- DIC (انعقاد منتشر داخل عروقی) که در شوک، سپسیس یا سوختگیهای وسیع دیده میشود
۳. تجمع پلاکت در طحال
در بزرگشدن طحال (Splenomegaly)، بخش زیادی از پلاکتها در این اندام گیر میافتند و تعداد آنها در خون کاهش مییابد. علل بزرگشدن طحال میتواند شامل سیروز کبدی، نارسایی کبد یا برخی بیماریهای خونی باشد.
علائم هشداردهنده تغییر پلاکت
تغییرات پلاکت ممکن است بدون علامت باشند، اما در برخی موارد باید فوراً پیگیری شوند:
علائم افزایش پلاکت:
- درد یا سنگینی پاها
- قرمزی یا تورم موضعی
- سردرد یا تاری دید ناگهانی
- درد قفسه سینه یا تنگی نفس (در موارد لخته شدن خون)
علائم کاهش پلاکت:
- کبودی خودبهخود یا طولانی
- خونریزی از بینی یا لثه
- لکههای قرمز ریز روی پوست (پتشی)
- خون در ادرار یا مدفوع
تفسیر نتایج آزمایش در کنار سایر شاخصها
تعداد پلاکت باید همراه با سایر نتایج آزمایش CBC و فاکتورهای بالینی بررسی شود.
پزشک ممکن است برای تشخیص علت دقیق، آزمایشهای تکمیلی مانند موارد زیر را درخواست کند:
- اسمیر خون محیطی برای بررسی شکل سلولها
- آزمایش آهن، B12 و فولات
- بررسی عملکرد کبد و کلیه
- تستهای ایمنی یا PCR در صورت شک به بیماریهای ویروسی
- نمونهبرداری مغز استخوان در صورت غیرطبیعی بودن شدید یا پایدار نتایج
راهکارهای حفظ و بهبود سطح پلاکت
- تغذیه متعادل با دریافت کافی پروتئین، اسید فولیک، ویتامین B12 و آهن
- خواب کافی و کاهش استرس فیزیکی
- پرهیز از مصرف خودسرانه داروها (بهویژه آسپرین و NSAIDها که عملکرد پلاکتها را کاهش میدهند)
- قطع سیگار و الکل
- در بیماریهای خاص مانند ITP یا پلیسیتمی ورا، درمان باید زیر نظر متخصص خونشناسی انجام شود.
پرسشهای متداول
آیا کاهش پلاکت همیشه خطرناک است؟
خیر. اگر کاهش خفیف و بدون علائم باشد، ممکن است گذرا و ناشی از ویروس یا دارو باشد. اما در موارد شدید (زیر ۳۰,۰۰۰) احتمال خونریزی جدی وجود دارد و باید تحت نظر پزشک باشد.
آیا افزایش پلاکت میتواند سکته ایجاد کند؟
در ترومبوسیتوز اولیه یا در صورت وجود سایر عوامل خطر قلبی–عروقی، بله؛ احتمال لخته و سکته افزایش مییابد.
آیا رژیم غذایی خاصی میتواند پلاکت را افزایش دهد؟
مصرف غذاهای غنی از آهن (عدس، جگر)، فولات (سبزیها)، ویتامین B12 (تخممرغ، لبنیات) و پرهیز از الکل به حفظ سطح پلاکت کمک میکند.
منابع :
No. 38
۰۴/۰۹