تریپتاز سرمی آنزیمی است که از دانه‌های (گرانول‌های) سلول‌های ماست (Mast cells) آزاد می‌شود. در آنفیلاکسی—شدیدترین نوع واکنش آلرژیک—آزادسازی گسترده تریپتاز می‌تواند برای مدت کوتاهی در خون افزایش یابد و به تأیید فعال‌سازی سلول‌های ماست کمک کند. این تست یک ابزار تشخیصی کمکی است و جایگزین تصمیم‌گیری بالینی یا درمان فوری با اپی‌نفرین نمی‌شود.
تریپتاز سرمی چیست و چه زمانی بالا می‌رود؟
در طول آنفیلاکسی، سطح تریپتاز خون:
-
۱۵ تا ۶۰ دقیقه پس از شروع علائم افزایش می‌یابد
-
طی ۱–۲ ساعت به اوج می‌رسد
-
با نیمه‌عمر حدود ۲ ساعت کاهش می‌یابد
به همین دلیل، زمان نمونه‌گیری اهمیت حیاتی دارد.
موارد درخواست آزمایش تریپتاز
-
شک بالینی به آنفیلاکسی، به‌ویژه در موارد با شرح‌حال یا معاینه مبهم
-
واکنش‌های ناشی از نیش حشرات، داروها یا موارد ایدیوپاتیک
-
بررسی بیماری‌هایی با افزایش مزمن تریپتاز، مانند ماستوسیتوز یا سندرم فعال‌سازی سلول‌های ماست (MCAS)
روش و زمان نمونه‌گیری
-
نمونه فاز حاد: هرچه سریع‌تر پس از شروع علائم (ترجیحاً طی ۱–۲ ساعت، حداکثر تا ۴–۶ ساعت)
-
نمونه پایه: حداقل ۲۴ ساعت پس از رفع کامل علائم، برای مقایسه با فاز حاد
-
در بسیاری از دستورالعمل‌ها، گرفتن ۲ تا ۳ نمونه زمان‌دار توصیه می‌شود (مثلاً ۱ ساعت، ۳ ساعت و >۲۴ ساعت)
-
درج دقیق زمان شروع علائم و زمان نمونه‌گیری روی برگه آزمایش ضروری است
تفسیر نتایج – قاعده ۲۰٪ + ۲ نانوگرم/میلی‌لیتر
افزایش حاد تریپتاز باید ≥(۲۰٪ از مقدار پایه + ۲ نانوگرم/میلی‌لیتر) باشد تا فعال‌سازی سلول‌های ماست تأیید شود.
مثال: اگر سطح پایه ۵ نانوگرم/میلی‌لیتر باشد، سطح فاز حاد باید ≥۸ باشد.
محدوده نرمال و سطح پایه
-
بسیاری از آزمایشگاه‌ها <۱۱٫۴–۱۱٫۵ نانوگرم/میلی‌لیتر را نرمال می‌دانند
-
شبکه‌های تخصصی، بازه ۱ تا ۱۵ را برای سطح پایه قابل‌قبول می‌دانند
-
سطح پایه ≥۲۰ می‌تواند یکی از معیارهای ماستوسیتوز سیستمیک باشد، ولی به‌تنهایی تشخیص‌گذار نیست
محدودیت‌ها و خطاهای رایج
-
نرمال بودن تریپتاز لزوماً آنفیلاکسی را رد نمی‌کند (به‌خصوص اگر نمونه دیر گرفته شود یا واکنش غذایی باشد)
-
برخی بیماران حتی با افزایش واقعی نسبت به پایه، زیر حد نرمال می‌مانند
-
علل غیرآلرژیک افزایش مزمن: های‌ت (افزایش ارثی آلفاتریپتاز)، ماستوسیتوز، بدخیمی‌های میلوئیدی، نارسایی کلیه
نقش تست در درمان
-
تشخیص آنفیلاکسی بالینی است و درمان با اپی‌نفرین نباید منتظر نتیجه باشد
-
نتیجه آزمایش برای:
-
تأیید اپیزود پس از وقوع
-
شناسایی عامل محرک
-
تصمیم‌گیری درباره ارجاع تخصصی
-
آموزش پیشگیرانه به بیمار
-
آمادگی و نکات نمونه‌گیری
-
آمادگی خاصی لازم نیست
-
خون وریدی گرفته و سریعاً پردازش (سانتریفیوژ و جداسازی سرم) شود تا از تخریب آنزیم جلوگیری گردد
نکات مهم برای بیماران
-
در صورت بروز علائم آنفیلاکسی (تنگی‌نفس، کهیر گسترده، تورم زبان یا گلو، افت فشار)، بلافاصله اپی‌نفرین تزریق و با اورژانس تماس بگیرید
-
پزشک ممکن است دو نمونه (فاز حاد و پایه) درخواست کند تا تفسیر دقیق‌تری انجام شود
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱. آیا تریپتاز بالا همیشه نشانه آنفیلاکسی است؟
خیر، می‌تواند در ماستوسیتوز یا های‌ت هم دیده شود
۲. اگر تریپتاز نرمال باشد یعنی آنفیلاکسی رد می‌شود؟
نه لزوماً؛ زمان نمونه‌گیری و نوع محرک مهم است
۳. بهترین زمان آزمایش چه موقع است؟
ترجیحاً ۱–۲ ساعت پس از شروع علائم و نمونه پایه ≥۲۴ ساعت بعد
۴. بازه نرمال چقدر است؟
بسته به آزمایشگاه متفاوت است؛ معمولاً <۱۱٫۴–۱۱٫۵ نانوگرم/میلی‌لیتر
جمع‌بندی
آزمایش تریپتاز سرمی ابزاری مهم برای مستندسازی فعال‌سازی سلول‌های ماست در آنفیلاکسی است، به‌ویژه با استفاده از قاعده ۲۰٪ + ۲ و نمونه پایه. با این حال، اپی‌نفرین باید بلافاصله در آنفیلاکسی تجویز شود و نتیجه آزمایش فقط نقش تکمیلی در پیگیری و پیشگیری دارد.
منابع:
Mayo Clinic – Anaphylaxis: Diagnosis and Treatment
Lab Tests Online – Tryptase Test
No. 53
۰۴/۰۵