اگر نتیجه آزمایش خون شما «RF» یا فاکتور روماتوئید را نشان میدهد و کنار آن کلمههایی مثل بالا، پایین یا منفی نوشته شده، طبیعی است که نگران شوید؛ مخصوصاً اگر پزشک از احتمال بیماری روماتیسم مفصلی (آرتریت روماتوئید) یا بیماریهای خودایمنی دیگر صحبت کرده باشد.
در این مقاله، به زبان ساده ولی مبتنی بر منابع علمی معتبر (مانند سایتهای پزشکی معتبر بینالمللی)، توضیح میدهیم:
- RF چیست و محدوده طبیعی آن چقدر است؟
- چه عواملی باعث افزایش RF میشوند؟
- چرا ممکن است RF با وجود بیمار بودن، طبیعی یا منفی باشد؟
- کاهش RF یعنی بیماری خوب شده است؟
- چه زمانی باید نگران باشیم و به پزشک مراجعه کنیم؟
RF چیست و چرا اندازهگیری میشود؟
فاکتور روماتوئید (Rheumatoid Factor – RF) نوعی خودآنتیبادی است؛ یعنی:
- پروتئینی است که توسط سیستم ایمنی بدن ساخته میشود
- به جای حمله به عوامل خارجی (مثل میکروبها)، به اجزای طبیعی بدن (مثلاً بخشهایی از آنتیبادیهای دیگر) میچسبد
- این رفتار میتواند زمینهساز ایجاد التهاب مزمن و بیماریهای خودایمنی مانند آرتریت روماتوئید باشد
آزمایش RF معمولاً در شرایط زیر درخواست میشود:
- درد و خشکی صبحگاهی مفاصل (بهخصوص مفاصل کوچک دست و پا)
- تورم و گرمی مفاصل
- علائم عمومی مانند خستگی، تب خفیف، کاهش وزن
- علائم مشکوک به بیماریهای خودایمنی دیگر (مثل خشکی چشم و دهان در سندرم شوگرن)
نکته مهم: RF یک تست «تشخیصی قطعی» نیست؛ یعنی به تنهایی نمیگوید شما قطعاً روماتیسم مفصلی دارید یا ندارید.
تفسیر آن همیشه باید همراه با معاینه، علائم، آزمایشهای دیگر (مثل Anti-CCP، ESR، CRP) و تصویربرداری انجام شود.
محدوده نرمال RF و انواع گزارش نتایج
محدوده «نرمال» میتواند بسته به آزمایشگاه کمی فرق داشته باشد، اما در بسیاری از آزمایشگاهها:
- کمتر از حدود ۲۰ IU/mL (یا بر اساس روش آزمایش، عدد مشابه) معمولاً طبیعی / منفی در نظر گرفته میشود.
- عدد بالاتر از حد مرجع، مثبت یا بالا گزارش میشود.
- گاهی نتیجه به صورت تیتر (مثلاً ۱:۴۰، ۱:۸۰، ۱:۳۲۰) نوشته میشود؛ تیترهای بالاتر معمولاً نشاندهنده سطح بالاتر RF هستند.
در برگه پاسخ ممکن است این عبارتها را ببینید:
- Negative / RF منفی → زیر حد نرمال
- Low positive / مثبت خفیف → کمی بالاتر از حد مرجع
- High positive / مثبت بالا → چند برابر حد نرمال
علت افزایش RF (فاکتور روماتوئید بالا)
افزایش RF همیشه به معنای روماتیسم مفصلی نیست، اما مهمترین علت شناختهشدهی RF بالا همین بیماری است. در عین حال، شرایط متعددی میتوانند RF را بالا ببرند.
۱. آرتریت روماتوئید (روماتیسم مفصلی)
- شایعترین بیماری مرتبط با RF بالا
- یک بیماری خودایمنی مزمن که باعث التهاب مفاصل (خصوصاً مفاصل کوچک دست و پا) میشود
- در بسیاری از بیماران، RF مثبت و حتی چند برابر حد نرمال است
- هرچه سطح RF بالاتر باشد:
- احتمال فرم «کلاسی و شدیدتر» بیماری بیشتر است
- خطر درگیری خارج مفصلی (مثلاً گرههای روماتوئیدی زیر پوست، درگیری ریه، چشم، عروق) بیشتر میشود
اما:
- حدود ۲۰–۳۰٪ بیماران آرتریت روماتوئید، RF منفی دارند (اصطلاحاً «آرتریت روماتوئید سرونگاتیو»).
- پس وجود RF بالا، تشخیص را محتملتر میکند، اما نبود آن بیماری را رد نمیکند.
۲. سندرم شوگرن (Sjögren’s syndrome)
- بیماری خودایمنی که باعث خشکی شدید چشم و دهان میشود
- در بسیاری از مبتلایان RF مثبت است، حتی بدون آرتریت روماتوئید
- همراه با سایر خودآنتیبادیها (مثل Anti-SSA / Ro ، Anti-SSB / La) دیده میشود
۳. سایر بیماریهای خودایمنی
چند بیماری دیگر هم میتوانند با RF بالا همراه باشند:
- لوپوس (SLE)
- واسکولیتها (التهاب عروق خونی)
- بیماریهای بافت همبند مختلط (MCTD) و سایر بیماریهای روماتولوژیک سیستمیک
در این موارد، RF بالا تنها یکی از نشانههاست و تکیه بر آن کافی نیست.
۴. عفونتهای مزمن
برخی عفونتهای مزمن میتوانند باعث تحریک طولانیمدت سیستم ایمنی و در نتیجه افزایش RF شوند، مثل:
- هپاتیت C
- عفونتهای مزمن باکتریایی (مثلاً اندوکاردیت عفونی – عفونت دریچههای قلب)
- سل (TB) و بعضی عفونتهای مزمن ریوی
در این موارد، بیمار ممکن است:
- RF بالا داشته باشد
- اما علائم تیپیک روماتیسم مفصلی را نداشته باشد
- سایر شاخصها (آزمایشهای عفونی، تصویربرداری، علائم عمومی) به کمک تشخیص میآیند
۵. برخی بیماریهای ریوی، کبدی و خونی
RF بالا میتواند در بیماریهای زیر هم دیده شود:
- بیماریهای مزمن ریوی (مثل برونشکتازی، فیبروز ریوی)
- بعضی بیماریهای کبدی مزمن (مثلاً سیروز کبدی)
- برخی بدخیمیها (مثل بعضی لنفومها)
در این شرایط:
- RF یک شاخص غیر اختصاصی است
- افزایش آن به دلیل فعال شدن غیرطبیعی سیستم ایمنی و التهاب مزمن است
۶. افزایش RF در افراد سالم (بهخصوص سالمندان)
نکتهای که اغلب نادیده گرفته میشود:
- درصدی از افراد کاملاً سالم ممکن است RF مثبت خفیف داشته باشند
- این احتمال با افزایش سن بیشتر میشود
- این افراد لزوماً به بیماری خودایمنی مبتلا نیستند، بهویژه اگر:
- هیچ علامت بالینی و شکایتی نداشته باشند
- سایر آزمایشها طبیعی باشد
به همین دلیل، پزشکان معمولاً تست RF را برای غربالگری عمومی افراد بدون علامت توصیه نمیکنند.
۷. نقش سیگار و عوامل سبک زندگی
شواهد نشان میدهد:
- سیگار کشیدن میتواند احتمال مثبت شدن RF و نیز خطر ابتلا به آرتریت روماتوئید را افزایش دهد
- در افراد ژنتیکاً مستعد، ترکیب سیگار + برخی عوامل محیطی، زمینهساز تولید خودآنتیبادیهایی مانند RF و Anti-CCP میشود
علت کاهش یا پایین بودن RF (RF پایین یا منفی)
در گزارش آزمایش اغلب درباره «بالا بودن RF» صحبت میشود، اما «پایین بودن یا منفی بودن RF» هم برای بیماران سوالبرانگیز است.
۱. RF منفی یا پایین در فرد سالم
- اگر هیچ علامت بالینی خاصی ندارید و RF شما در محدوده طبیعی یا منفی است:
- معمولاً جای نگرانی نیست
- RF منفی در این شرایط یعنی بدن شما در حال تولید غیرطبیعی این خودآنتیبادی نیست
۲. آرتریت روماتوئید با RF منفی (سرونگاتیو)
بر خلاف تصور رایج:
- داشتن آرتریت روماتوئید بدون RF بالا کاملاً ممکن است
- به این حالت میگویند: آرتریت روماتوئید سرونگاتیو (Seronegative RA)
- در این بیماران:
- علائم بالینی (درد، تورم، خشکی صبحگاهی مفاصل) وجود دارد
- تصویربرداری (مثلاً سونوگرافی مفصل، MRI یا عکس ساده) نشانههای التهاب مفصل را نشان میدهد
- آزمایش RF منفی یا در حد نرمال است
- ممکن است Anti-CCP (آنتی CCP) مثبت باشد یا آن هم منفی باشد
پس RF منفی، آرتریت روماتوئید را صددرصد رد نمیکند.
۳. مراحل اولیه بیماریهای خودایمنی
در بعضی افراد:
- ممکن است در شروع بیماری (ماههای اول) RF هنوز بالا نرفته باشد
- با گذشت زمان و پیشرفت بیماری، RF به تدریج مثبت و بالا میشود
به همین دلیل، اگر پزشک به بیماری خودایمنی مشکوک باشد، ممکن است:
- حتی با RF منفی، شما را تحت نظر بگذارد
- یا بعد از مدتی آزمایش را تکرار کند
- یا تستهای تکمیلی (Anti-CCP، ANA، ENA و …) درخواست کند
۴. کاهش RF پس از درمان و کنترل بیماری
در برخی بیماران با آرتریت روماتوئید یا بیماریهای خودایمنی دیگر:
- شروع داروهای ضد روماتیسمی تعدیلکننده بیماری (DMARDs) مانند متوترکسات، هیدروکسیکلروکین، داروهای بیولوژیک و…
- میتواند در طول زمان باعث کاهش سطح RF شود
اما چند نکته مهم:
- کاهش RF لزوماً دقیقاً همزمان با بهبود علائم اتفاق نمیافتد
- ممکن است بیمار از نظر بالینی خیلی بهتر شود، ولی RF همچنان بالا بماند
- یا بالعکس، RF کمی کاهش پیدا کند، ولی هنوز علائم نیازمند درمان فعال باشند
بنابراین پزشکان برای ارزیابی اثربخشی درمان بیشتر به علائم، معاینه و سایر مارکرهای التهاب (مانند ESR و CRP) تکیه میکنند تا صرفاً عدد RF.
۵. عوامل آزمایشگاهی (تکنیکی)
مدتزمان نگهداری نمونه، نوع کیت، روش آزمایش و خطاهای پیشتحلیلی میتوانند بهندرت روی نتیجه تأثیر بگذارند.
اگر نتیجه با علائم شما همخوانی نداشته باشد، پزشک ممکن است:
- درخواست تکرار آزمایش در یک آزمایشگاه معتبر دیگر را بدهد
- یا آزمایشهای تکمیلی دیگر را کنار آن بررسی کند
آیا RF بالا همیشه خطرناک است؟
نه. RF بالا یک «یافته آزمایشگاهی» است، نه یک تشخیص قطعی.
خطرناک بودن یا نبودن آن بستگی به موارد زیر دارد:
- وجود یا نبود علائم بالینی (درد و تورم مفصل، تب، خستگی، کاهش وزن، خشکی چشم و دهان، ضایعات پوستی و …)
- میزان افزایش RF (مثلاً کمافزایش یا بسیار بالا)
- نتایج سایر آزمایشها:
- Anti-CCP
- ESR و CRP
- ANA و سایر آنتیبادیها
- تستهای عملکرد کبد و کلیه
- تستهای عفونی مانند هپاتیت C
- نتایج تصویربرداری (رادیوگرافی مفصل، سونوگرافی، MRI)
در بعضی افراد، RF بالا اما بدون علامت و بدون سایر نشانههای بیماری است؛ در این حالت بسیاری از متخصصان:
- فقط پیگیری بالینی دورهای را پیشنهاد میکنند
- و اگر علائم جدیدی ایجاد شد، بررسی مجدد انجام میدهند
چه زمانی برای RF بالا یا پایین باید به پزشک مراجعه کنم؟
بهتر است به روماتولوژیست یا پزشک داخلی مراجعه کنید اگر:
- درد و تورم مفاصل برای بیش از چند هفته ادامه دارد
- صبحها خشکی مفصل دارید که بیش از ۳۰–۶۰ دقیقه طول میکشد
- RF شما مثبت یا چند برابر حد نرمال گزارش شده است
- علاوه بر RF بالا، علائم زیر را دارید:
- تب بدون علت مشخص
- کاهش وزن ناخواسته
- خستگی شدید
- خشکی چشم و دهان
- بثورات پوستی، حساسیت به آفتاب
- تنگی نفس، سرفه مزمن، درد قفسه سینه
- سابقه خانوادگی بیماریهای خودایمنی (مثل روماتیسم مفصلی، لوپوس، شوگرن) دارید
حتی اگر فقط RF مثبت خفیف دارید و علامت واضحی ندارید، ارزش دارد:
- یکبار توسط پزشک ویزیت شوید
- شرح حال و معاینه کامل شوید
- در صورت نیاز، آزمایشها و تصویربرداری تکمیلی انجام شود
جمعبندی
- RF (فاکتور روماتوئید) یک خودآنتیبادی است که در بسیاری از افراد مبتلا به آرتریت روماتوئید و بعضی بیماریهای خودایمنی دیگر بالا میرود.
- RF بالا میتواند در عفونتهای مزمن، بیماریهای کبدی، ریوی، برخی بدخیمیها و حتی در درصدی از افراد سالم (بهخصوص سالمندان) هم دیده شود.
- RF منفی، ابتلا به آرتریت روماتوئید را صددرصد رد نمیکند؛ برخی بیماران، فرم سرونگاتیو دارند.
- عدد RF، تنها با توجه به علائم، معاینه، سایر آزمایشها و تصویربرداری معنی پیدا میکند؛ تفسیر خودسرانه میتواند گمراهکننده باشد.
- در صورت RF بالا یا علائم مشکوک، مشاوره با پزشک (ترجیحاً روماتولوژیست) ضروری است؛ هرچه تشخیص و درمان زودتر شروع شود، شانس کنترل بیماری و جلوگیری از آسیب مفصلی و اندامی بیشتر خواهد بود.
پرسشهای متداول درباره RF
۱. اگر RF من مثبت باشد، حتماً روماتیسم مفصلی دارم؟
خیر. RF مثبت فقط میگوید سطح این خودآنتیبادی در خون شما بالاست؛ این میتواند به علت آرتریت روماتوئید، بیماریهای خودایمنی دیگر، عفونتهای مزمن یا حتی در برخی افراد سالم باشد. تشخیص فقط بر اساس RF داده نمیشود.
۲. اگر RF من منفی باشد، یعنی خیالم از بابت روماتیسم مفصلی راحت باشد؟
نه به طور کامل. درصد قابل توجهی از بیماران آرتریت روماتوئید، RF منفی دارند. اگر علائم تیپیک (درد و خشکی مفاصل، تورم، محدودیت حرکت) دارید، حتی با RF منفی، باید توسط روماتولوژیست بررسی شوید.
۳. آیا میزان بالاتر RF یعنی بیماری شدیدتر است؟
به طور کلی، RF خیلی بالا بیشتر با فرمهای شدیدتر یا گستردهتر آرتریت روماتوئید و درگیری خارج مفصلی همراه است؛ اما عدد RF به تنهایی شدت بیماری را تعیین نمیکند. پزشک شما مجموعه علائم، معاینه، آزمایشها و تصاویر را در نظر میگیرد.
۴. آیا با درمان، RF حتماً به حد نرمال برمیگردد؟
نه همیشه. در برخی افراد، با کنترل خوب بیماری سطح RF کاهش مییابد، ولی ممکن است همچنان بالاتر از حد نرمال باقی بماند. معیار اصلی موفقیت درمان، کاهش درد، تورم، خشکی و پیشگیری از تخریب مفاصل است، نه فقط نرمال شدن عدد RF.
۵. آیا لازم است همه افراد برای چکاپ، RF بدهند؟
خیر. RF تست غربالگری عمومی نیست. در افراد بدون علامت، RF مثبت میتواند باعث نگرانی بیدلیل و بررسیهای غیرضروری شود. این آزمایش معمولاً فقط وقتی توصیه میشود که علائم یا یافتههای معاینه، پزشک را به بیماریهای خودایمنی مشکوک کرده باشد.
منابع:
-
Cleveland Clinic – Rheumatoid Factor
https://my.clevelandclinic.org/health/diagnostics/5060-rheumatoid-factor
-
LabTestsOnline – Rheumatoid Factor
no 64
۰۴/۰۹