لاکتات (Lactate) ترکیبی است که در نتیجهی تجزیه قند (گلوکز) برای تولید انرژی ساخته میشود. در حالت طبیعی، بدن بیشتر انرژی خود را از مسیرهای هوازی (با اکسیژن) تأمین میکند. اما وقتی اکسیژن کافی نباشد—مثلاً در ورزش شدید، شوک، یا بیماریهای شدید—بدن به سراغ مسیر بیهوازی میرود و لاکتات افزایش مییابد.
آزمایش لاکتات خون بهطور معمول برای بررسی کمبود اکسیژن سلولی، عملکرد متابولیک، شوک، سپسیس (عفونت گسترده)، و نارسایی ارگانها انجام میشود. درک تغییرات سطح لاکتات میتواند بهویژه در بخشهای اورژانس و مراقبتهای ویژه حیاتی باشد.
محدوده نرمال لاکتات خون
- نرمال: ۰.۵ تا ۲.۲ میلیمول در لیتر (mmol/L)
- بالــا: بالاتر از ۲.۵ mmol/L نشانه افزایش تولید یا دفع ناکافی است.
- بیشتر از ۴ mmol/L → وضعیت هشدار، ممکن است نشانهی اسیدوز لاکتیک یا شوک باشد.
دلایل افزایش لاکتات خون (هایپرلاکتاتمی)
هنگامی که لاکتات بیش از حد در خون تجمع یابد، نشانهی آن است که بدن در حالت کمبود اکسیژن، استرس متابولیک یا اختلال دفع قرار دارد. دلایل را میتوان در دو دستهی اصلی تقسیم کرد:
۱. علل ناشی از کمبود اکسیژن (لاکتات نوع A)
این حالت شایعترین علت افزایش لاکتات است.
- شوک (Shock): کاهش شدید جریان خون و اکسیژنرسانی به بافتها
- نارسایی قلبی یا ایست قلبی: کاهش پرفیوژن و تجمع لاکتات در عضلات و ارگانها
- اختلال تنفسی شدید: مانند آسم شدید، COPD، یا پنومونی حاد
- کمخونی شدید: کاهش ظرفیت حمل اکسیژن
- سپسیس (عفونت سیستمیک): اختلال در اکسیژنرسانی بافتی و متابولیسم سلولی
- ایست بافتی (Ischemia): کاهش خونرسانی محلی به عضو (مثلاً اندام، روده، مغز)
۲. علل غیرمرتبط با اکسیژن (لاکتات نوع B)
در این نوع، اکسیژن کافی وجود دارد اما مسیرهای متابولیکی دچار اختلالاند.
- بیماریهای کبدی: کاهش توانایی در پاکسازی لاکتات از خون
- داروها: مانند متفورمین، اپینفرین، سالسیلاتها و الکلها
- الکلگرایی (Alcoholism): تغییر مسیر متابولیسم پیروات و افزایش تولید لاکتات
- سرطانها و تومورهای متابولیک فعال (به ویژه لوسمی و لنفومها)
- دیابت کنترلنشده: به دلیل اسیدوز متابولیک و اختلال در مصرف گلوکز
- ورزش شدید و طولانیمدت: تولید موقت لاکتات به دلیل مسیر بیهوازی
- بیماریهای میتوکندریایی یا ارثی متابولیسم: اختلال در استفاده سلولی از انرژی
۳. سایر علل افزایش موقت لاکتات
- تشنج و اسپاسم شدید عضلانی
- تب بالا یا استرس فیزیولوژیک
- جراحی سنگین یا ترومای شدید
- مصرف بیشازحد ویتامینهای خاص یا مکملها (مثل تیامین ناکافی)
دلایل کاهش لاکتات خون (هیپولاکتاتمی)
کاهش لاکتات معمولاً اهمیت بالینی خاصی ندارد، اما در برخی شرایط قابلتوجه است:
- بهبود پس از درمان عفونت یا شوک: بازگشت لاکتات به محدوده طبیعی نشانهی پاسخ درمانی خوب است.
- درمان با داروهای بهبود گردش خون: مانند اکسیژناسیون بهتر در ICU.
- هیپوگلیسمی یا کمبود انرژی سلولی: گاهی باعث کاهش تولید لاکتات میشود.
- بیماریهای متابولیک خاص: مانند نقص در مسیر گلیکولیز یا سوءتغذیه پروتئینی شدید.
- مصرف داروهای کاهشدهنده تولید لاکتات: برخی داروها در درمان اسیدوز متابولیک این اثر را دارند.
در مجموع، کاهش لاکتات معمولاً نشانهی سلامت متابولیسم و اکسیژنرسانی مطلوب به بدن است.
ارتباط سطح لاکتات با وضعیت بیمار
| سطح لاکتات (mmol/L) | تفسیر بالینی |
|---|---|
| ≤۲.۲ | حالت طبیعی |
| ۲.۵–۴ | افزایش خفیف؛ نیاز به بررسی علل حیاتی یا متابولیک |
| >۴ | هشدار بالینی؛ احتمال اسیدوز لاکتیک، شوک یا سپسیس |
| >۸ | وضعیت بحرانی؛ نیاز به اقدام فوری و درمانهای اورژانسی |
روشهای کاهش لاکتات بالا
- درمان علت اصلی: رفع کمبود اکسیژن، درمان شوک یا عفونت
- بهبود عملکرد گردش خون و اکسیژناسیون: استفاده از اکسیژن، تنظیم فشار خون، مایعات داخل وریدی
- درمان بیماری کبدی یا کلیوی: کمک به پاکسازی لاکتات
- اصلاح اسیدوز متابولیک: تزریق بیکربنات در شرایط خاص، تحت نظر پزشک
- تغذیه مناسب و تأمین تیامین (ویتامین B1) در بیماران مزمن یا سوءتغذیه
چه زمانی باید نگران لاکتات بالا باشیم؟
- لاکتات بالاتر از ۴ mmol/L به همراه افت فشار خون یا علائم شوک
- افزایش مداوم لاکتات علیرغم درمان
- همراهی با اسیدوز، تنگی نفس، بیقراری یا کاهش سطح هوشیاری
در این شرایط باید بلافاصله در بیمارستان بررسی و درمان انجام شود.
پرسشهای متداول (FAQ)
آیا لاکتات بالا همیشه خطرناک است؟
نه لزوماً. افزایش موقت لاکتات پس از ورزش یا استرس طبیعی است، ولی اگر بدون علت واضح و پایدار باشد باید بررسی شود.
آیا رژیم غذایی روی لاکتات تأثیر دارد؟
در برخی شرایط، رژیم فقیر از ویتامینها یا سوءتغذیه میتواند متابولیسم لاکتات را مختل کند، اما علت اصلی معمولاً پزشکی است.
آیا درمان خانگی برای لاکتات بالا وجود دارد؟
در موارد خفیف (ورزشی)، استراحت و نوشیدن آب کافی کافی است؛ اما در موارد پیوسته یا شدید، نیاز به بررسی تخصصی وجود دارد.
منابع :
No. 34
۰۴/۰۹