کورتیزول، که اغلب به آن “هورمون استرس” گفته میشود، یکی از مهمترین هورمونهای بدن است که توسط غدد فوقکلیوی تولید میشود. این هورمون نقش حیاتی در تنظیم متابولیسم، پاسخ بدن به استرس، کنترل التهاب و حفظ فشار خون دارد. سطح کورتیزول در طول روز بهطور طبیعی نوسان دارد و معمولاً صبحها بالاترین و شبها پایینترین مقدار را دارد.
آزمایش کورتیزول اغلب برای بررسی اختلالات غدد فوقکلیوی (مانند سندرم کوشینگ یا بیماری آدیسون)، خستگی مزمن، تغییرات وزن غیرقابل توجیه و نوسانات خلقی درخواست میشود. در این مقاله بهطور جامع بررسی میکنیم که افزایش یا کاهش کورتیزول نشانه چیست و هر تغییر چه اهمیت بالینی دارد.
کورتیزول چیست و چه وظایفی دارد؟
کورتیزول هورمونی از خانواده گلوکوکورتیکوئیدهاست که در پاسخ به هورمون ACTH از غده هیپوفیز، توسط قشر غدد فوقکلیوی ترشح میشود.
وظایف اصلی کورتیزول
- مدیریت استرس: آمادهسازی بدن برای واکنش “جنگ یا گریز”.
- تنظیم قند خون: افزایش قند خون برای تامین انرژی.
- کنترل التهاب: سرکوب پاسخهای التهابی بدن.
- تنظیم فشار خون: کمک به حفظ فشار خون در محدوده طبیعی.
- تنظیم چرخه خواب و بیداری: تأثیر بر ریتم شبانهروزی.
- متابولیسم چربیها، پروتئینها و کربوهیدراتها: کمک به تبدیل غذا به انرژی.
محدوده نرمالکورتیزول
مقادیر طبیعی کورتیزول بسته به زمان نمونهگیری و روش آزمایش متفاوت است.
- صبح (حدود ۸ صبح): ۱۰ تا ۲۰ میکروگرم بر دسیلیتر (µg/dL)
- عصر (حدود ۴ بعدازظهر): ۳ تا ۱۰ میکروگرم بر دسیلیتر (µg/dL)
(واحد و محدوده مرجع میتواند بین آزمایشگاهها کمی متفاوت باشد و معمولاً در برگهی آزمایش ذکر میشود.)
علت افزایشکورتیزول (هایپرکورتیزولیسم)
۱. سندرم کوشینگ (Cushing’s Syndrome)
- شایعترین علت: افزایش طولانیمدت و غیرطبیعی کورتیزول.
- علل: تومور در غده هیپوفیز (شایعترین)، تومور در غده فوقکلیه، یا مصرف طولانیمدت کورتیکواستروئیدها (داروهای کورتونی).
۲. استرس شدید و مزمن
- هر نوع استرس (جسمی یا روحی) مانند بیماریهای مزمن، جراحی، عفونت شدید، استرس روانی طولانیمدت.
- پاسخ طبیعی بدن برای مقابله با شرایط سخت.
۳. مصرف برخی داروها
- داروهای کورتیکواستروئید: مانند پردنیزولون، دگزامتازون (مصرف طولانیمدت).
- برخی داروهای ضدبارداری خوراکی.
۴. تومورهای تولیدکننده ACTH
- تومورهای خارج از غده هیپوفیز (مانند تومورهای ریه) که ACTH تولید میکنند و غدد فوقکلیوی را تحریک به تولید کورتیزول بیشتر میکنند.
۵. بارداری
- سطح کورتیزول در بارداری بهطور طبیعی افزایش مییابد.
علائم افزایش کورتیزول
- افزایش وزن: بهخصوص در ناحیه شکم، صورت (صورت ماه کامل) و پشت گردن (قوز بوفالو).
- پوست نازک و کبود: آسان کبود شدن پوست، ترکهای پوستی بنفشرنگ (استریا) روی شکم و ران.
- ضعف عضلانی: بهویژه در بازوها و رانها.
- فشار خون بالا و قند خون بالا.
- نوسانات خلقی: افسردگی، تحریکپذیری، اضطراب.
- نامنظمی قاعدگی در زنان.
- پرمویی در زنان.
- کاهش میل جنسی.
- مشکلات خواب.
علت کاهشکورتیزول (هایپوکورتیزولیسم)
۱. بیماری آدیسون (Addison’s Disease)
- شایعترین علت: آسیب به غدد فوقکلیوی و ناتوانی آنها در تولید کورتیزول کافی.
- علل: بیماری خودایمنی، عفونتها (مانند سل)، خونریزی در غدد فوقکلیوی.
۲. نارسایی ثانویه فوقکلیوی
- مشکل در غده هیپوفیز که ACTH کافی تولید نمیکند.
- در نتیجه، غدد فوقکلیوی تحریک کافی برای تولید کورتیزول را دریافت نمیکنند.
۳. قطع ناگهانی کورتیکواستروئیدها
- اگر فردی برای مدت طولانی کورتیکواستروئید مصرف کرده و ناگهان آن را قطع کند، غدد فوقکلیوی ممکن است موقتاً قادر به تولید کورتیزول نباشند.
- خطرناک و نیازمند کاهش تدریجی دارو.
۴. اختلالات ژنتیکی نادر
- برخی اختلالات ژنتیکی میتوانند بر تولید کورتیزول تأثیر بگذارند.
علائم کاهش کورتیزول
- خستگی شدید و مزمن: حتی پس از استراحت کافی
- ضعف عضلانی و درد مفاصل
- کاهش وزن بدون دلیل
- فشار خون پایین (بهویژه هنگام ایستادن)
- تیرگی پوست: بهویژه در نواحی در معرض آفتاب یا نقاط اصطکاک
- کاهش قند خون
- تهوع، استفراغ و اسهال
- میل شدید به نمک
- افسردگی و تحریکپذیری
- افت شدید انرژی در هنگام استرس (بحران آدرنال) که میتواند تهدیدکننده حیات باشد
چه زمانی آزمایشکورتیزول درخواست میشود؟
- علائم مشکوک به سندرم کوشینگ یا بیماری آدیسون
- خستگی مزمن و بیدلیل
- تغییرات غیرقابل توضیح در وزن یا فشار خون
- نوسانات خلقی و مشکلات خواب
- پایش درمان اختلالات فوقکلیوی
نکات مهم برای تفسیر دقیق آزمایش
- زمانبندی: آزمایش کورتیزول معمولاً در دو نوبت (صبح و عصر) انجام میشود.
- داروها: حتماً پزشک خود را از مصرف هرگونه دارو (بهخصوص کورتیکواستروئیدها) مطلع کنید.
- استرس: استرس شدید در زمان آزمایش میتواند نتیجه را کاذب افزایش دهد.
- تفسیر جامع: نتیجه آزمایش کورتیزول باید همراه با سایر آزمایشها (مانند ACTH) و علائم بالینی توسط پزشک تفسیر شود.
پرسشهای متداول
آیا استرس میتواند باعث افزایشکورتیزول شود؟
بله، استرس یکی از مهمترین دلایل افزایش کوتاهمدت و حتی بلندمدت کورتیزول است.
بیماری آدیسون چیست؟
بیماری آدیسون وضعیتی است که در آن غدد فوقکلیوی به میزان کافیکورتیزول و آلدوسترون تولید نمیکنند و میتواند تهدیدکننده حیات باشد.
آیا کاهشکورتیزول خطرناک است؟
بله، کاهش شدید کورتیزول (بحران آدرنال) یک فوریت پزشکی است و میتواند کشنده باشد.
چگونه میتوان سطحکورتیزول را طبیعی کرد؟
درمان بر اساس علت زمینهای است. برای مثال، برای کورتیزول بالا ممکن است جراحی تومور یا تنظیم داروها لازم باشد و برای کورتیزول پایین، درمان جایگزینی هورمونی
جمعبندی
- کورتیزولبالا اغلب ناشی از سندرم کوشینگ، استرس مزمن یا مصرف کورتیکواستروئیدها است و با علائمی مانند افزایش وزن، ضعف عضلانی و فشار خون بالا همراه است.
- کورتیزولپایین معمولاً نشاندهنده بیماری آدیسون یا نارسایی غده هیپوفیز است و با خستگی، کاهش وزن و فشار خون پایین مشخص میشود.
تفسیر دقیق آزمایش کورتیزول نیاز به در نظر گرفتن زمان آزمایش، علائم بالینی و سابقه پزشکی کامل دارد و همیشه باید توسط پزشک انجام شود.
منابع
labtestsonline.org.uk/tests/cortisol-test
No. 58
۰۴/۰۹