هموگلوبین (Hemoglobin یا Hb) پروتئینی است درون گلبولهای قرمز که مسئول انتقال اکسیژن از ریهها به بافتهای بدن و بازگرداندن دیاکسیدکربن به ریهها است.
میزان هموگلوبین یکی از مهمترین شاخصهای ارزیابی سلامت خون به شمار میرود و بخش اصلی آزمایش CBC را تشکیل میدهد.
تغییر سطح هموگلوبین – چه افزایش و چه کاهش – میتواند نشانهای از اختلالات خونی، بیماریهای مزمن، کمبود مواد مغذی یا مشکلات تنفسی و کلیوی باشد.
محدوده نرمال هموگلوبین در افراد بزرگسال
(ممکن است در آزمایشگاههای مختلف کمی متفاوت باشد)
| گروه | محدوده نرمال (گرم در دسیلیتر) |
|---|---|
| مردان | ۱۳.۵ تا ۱۷.۵ |
| زنان | ۱۲ تا ۱۵.۵ |
| کودکان | ۱۱ تا ۱۶ |
| نوزادان | ۱۴ تا ۲۴ |
علت بالا بودن هموگلوبین در آزمایش خون
افزایش هموگلوبین (Polycythemia یا هموگلوبین بالا) زمانی رخ میدهد که تعداد گلبولهای قرمز یا غلظت خون افزایش یابد. این وضعیت میتواند ناشی از عوامل طبیعی یا بیماریزا باشد.
۱. کمبود اکسیژن مزمن (هیپوکسی)
وقتی بدن اکسیژن کافی دریافت نکند، مغز استخوان برای جبران، تولید گلبول قرمز را افزایش میدهد.
علل شایع عبارتاند از:
- بیماریهای ریوی (COPD، فیبروز ریوی)
- بیماریهای قلبی مادرزادی
- زندگی در ارتفاعات (بالای ۲۵۰۰ متر)
- آپنه خواب (قطع موقت تنفس در خواب)
۲. کمآبی بدن (Dehydration)
در کمآبی، حجم پلاسما کاهش مییابد در حالیکه تعداد سلولها تغییری نمیکند؛ در نتیجه هموگلوبین ظاهراً زیادتر به نظر میرسد.
۳. بیماری پلیسیتمی ورا (Polycythemia vera)
اختلال نادر مغز استخوان که منجر به افزایش غیرطبیعی تولید گلبول قرمز، هموگلوبین و هماتوکریت میشود.
اگر هموگلوبین بیش از ۱۸ در مردان و ۱۶.۵ در زنان باشد، باید بررسیهای تخصصی انجام شود.
۴. مصرف دخانیات و مونوکسیدکربن
سیگار اکسیژن خون را کاهش میدهد و باعث تحریک بدن برای ساخت بیشتر گلبول قرمز و هموگلوبین میشود.
۵. استفاده از داروها یا هورمونها
- تزریق هورمون اریتروپویتین (EPO)
- درمان با تستوسترون یا استروئیدهای آنابولیک
این داروها میتوانند تولید هموگلوبین را افزایش دهند.
۶. برخی تومورها
تومورهای کلیوی و کبدی ممکن است با ترشح بیش از حد EPO باعث بالا رفتن هموگلوبین شوند.
علت پایین بودن هموگلوبین (آنمی یا کمخونی)
پایین بودن هموگلوبین نشانه کاهش ظرفیت اکسیژنرسانی به بافتهاست. خستگی، رنگپریدگی، تپش قلب و تنگی نفس از علائم شایع آن هستند.
۱. کمبود آهن (Iron deficiency)
شایعترین علت کمخونی در سراسر دنیاست.
دلایل کمبود آهن میتواند شامل موارد زیر باشد:
- خونریزی طولانیمدت (قاعدگی شدید، زخم معده، هموروئید یا خونریزی گوارشی)
- رژیم غذایی فقیر از آهن
- بارداری
- سوءجذب در بیماریهای گوارشی مانند سلیاک
۲. کمبود ویتامین B12 یا فولات
این دو ماده برای ساخت DNA سلولهای خونی ضروریاند.
کمبود آنها منجر به کمخونی ماکروسیتیک (سلولهای قرمز درشت و ناکارآمد) میشود.
عوامل:
- رژیم گیاهخواری سخت
- اختلال جذب (گاستریت آتروفیک یا بیماری کرون)
- جراحی باریاتریک یا برداشت بخشی از معده
۳. بیماریهای مزمن کلیوی
کلیهها در شرایط طبیعی هورمون اریتروپویتین (EPO) تولید میکنند. کاهش عملکرد کلیهها، تولید EPO را کم کرده و منجر به کاهش هموگلوبین میشود.
۴. خونریزی حاد یا مزمن
هر نوع خونریزی – خارجی یا داخلی – هموگلوبین را کاهش میدهد:
- خونریزی دستگاه گوارش، رحم یا پس از جراحی
- تصادفات و آسیبهای شدید
- بیماریهای هموراژیک (تمایل به خونریزی)
۵. اختلالات مغز استخوان
بیماریهایی مانند:
- آپلازی مغز استخوان (Aplastic anemia)
- میلودیسپلازی (MDS)
- سرطانهای خونی مانند لوسمی
میتوانند تولید طبیعی گلبولهای قرمز را مختل کنند.
۶. همولیز (تخریب گلبولهای قرمز)
در این موارد سلولهای خونی قبل از موعد از بین میروند:
- اختلالات ژنتیکی (مانند تالاسمی یا کمخونی داسیشکل)
- واکنشهای خودایمنی
- عفونتهای شدید یا مسمومیت دارویی
ارتباط هموگلوبین با سایر شاخصهای آزمایش خون
| شاخص | ارتباط | تفسیر |
|---|---|---|
| Hct (هماتوکریت) | نسبت حجم گلبولهای قرمز به خون کل | همراه Hb برای تشخیص کمخونی یا غلظت خون تفسیر میشود. |
| MCV و MCH | اندازه و رنگ گلبولهای قرمز | برای تعیین نوع کمخونی استفاده میشود. |
| RBC | تعداد گلبول قرمز | هر تغییر در آن معمولاً با تغییر Hb همسوست. |
چگونه سطح هموگلوبین را تنظیم کنیم؟
افزایش هموگلوبین پایین (در کمخونی)
- مصرف خوراکیهای سرشار از آهن (گوشت قرمز، جگر، عدس، اسفناج)
- تأمین ویتامین B12 و فولات (تخممرغ، لبنیات، سبزیهای برگدار)
- درمان خونریزی یا عفونت زمینهای
- در موارد شدید: تزریق خون یا استفاده از مکملهای دارویی به تجویز پزشک
کاهش هموگلوبین بالا
- درمان علت زمینهای: مانند بیماری ریوی یا قلبی
- افزایش مصرف مایعات و کاهش استعمال دخانیات
- در موارد خاص پلیسیتمی ورا: ممکن است از خونگیری درمانی (فلبوتومی) استفاده شود.
چه زمانی باید نگران هموگلوبین غیرطبیعی باشیم؟
- هموگلوبین بالاتر از ۱۸ g/dL در مردان یا ۱۶.۵ g/dL در زنان
- هموگلوبین کمتر از ۱۰ g/dL
- وجود علائم همراه مثل تنگی نفس، ضعف، رنگپریدگی، یا کبودی پوست
در این شرایط، مراجعه به پزشک عمومی یا متخصص داخلی/خونشناسی ضروری است.
پرسشهای متداول
آیا تغییر هموگلوبین همیشه نشانه بیماری است؟
خیر. عواملی مثل کمآبی، قاعدگی، ارتفاع محل زندگی یا ورزش شدید هم میتوانند موقتاً سطح Hb را تغییر دهند.
آیا مصرف مکمل آهن برای همه مناسب است؟
خیر. آهن فقط در صورت تأیید کمخونی فقر آهن باید مصرف شود؛ مصرف بیمورد میتواند به کبد آسیب برساند.
آزمایش CBC را هر چند وقت باید انجام دهیم؟
در افراد سالم سالی یکبار کافی است، اما در صورت علائم خستگی مزمن، تنگی نفس، یا سابقه بیماریهای کلیوی و خونی باید زودتر تکرار شود.
منابع :
- Mayo Clinic – Hemoglobin Test
- MedlinePlus – Hemoglobin Measurement
- CDC – Iron and Anemia Information
No. 36
۰۴/۰۹