سرطان مغز یکی از پیچیده‌ترین انواع سرطان‌هاست، زیرا معمولاً علائم اولیه آن مبهم بوده و تشخیص زودهنگام دشوار است. پیشرفت‌های اخیر در فناوری‌های زیستی، مسیر تازه‌ای برای غربالگری سرطان مغز با آزمایش خون ایجاد کرده‌اند؛ روشی کم‌تهاجمی، سریع و در آینده‌ای نه‌چندان دور جایگزین بخش‌هایی از تصویربرداریهای گران‌قیمت خواهد شد. بررسی مولکولی خون می‌تواند نشانگرهای اختصاصی مغزی را آشکار کند و پیش از بروز علائم بالینی، هشدار ابتلا ارائه دهد.
چرا تشخیص زودهنگام سرطان مغز حیاتی است؟
تومورهای مغزی غالباً تا زمانی‌که به بافت‌های حیاتی مغز فشار نیاورند، بی‌علامت می‌مانند. تأخیر در تشخیص منجر به دشواری درمان و کاهش احتمال کنترل کامل بیماری می‌شود. آزمایش خون با هدف شناسایی نشانگرهای مولکولی، می‌تواند پیش از ظاهر شدن نشانه‌های بالینی، وجود فعالیت‌های غیرطبیعی سلولی را نشان دهد.
آزمایش خون برای غربالگری سرطان مغز؛ چگونه عمل می‌کند؟
در این روش نمونه خون بیمار از نظر وجود مولکول‌ها، سلول‌ها یا قطعات DNA و RNA آزاد شده از سلول‌های توموری بررسی می‌شود. فناوری‌های جدید شامل موارد زیر هستند:
– ctDNA (DNA توموری آزادشده در گردش خون): تکه‌های کوچکی از DNA سلول‌های سرطانی که می‌توانند جهش‌های خاص تومور مغزی مانند IDH1، TP53 یا MGMT را آشکار کنند.
– miRNA و RNA آزاد: تغییر پروفایل مولکول‌های RNA می‌تواند فعالیت سلول‌های گلیوما یا مدولوبلاستوما را نشان دهد.
– پروتئین‌های اختصاصی مغز: افزایش پروتئین‌هایی مانند GFAP، S100B، یا NSE در خون ممکن است از آسیب یا رشد غیرطبیعی سلول‌های عصبی خبر دهد.
– اکزووزوم‌ها (Exosomes): محفظه‌های میکروسکوپی که ترکیبات سلولی تومور را در خون حمل می‌کنند و نشانه‌ای بسیار حساس از سرطان اولیه مغز محسوب می‌شوند.
مارکرهای شناخته‌شده در خون برای سرطان مغز
چند مارکر خونی مهم را معرفی می‌کند که در پژوهش‌ها و آزمایش‌های بالینی مورد بررسی هستند:
- GFAP (Glial Fibrillary Acidic Protein): افزایش سطح آن می‌تواند نشانگر وجود گلیوبلاستوما یا آسیب وسیع سلول‌های گلیال باشد.
- NSE (Neuron-Specific Enolase): افزایش جزئی آن در تومورهای نورواندوکرین و برخی تومورهای اولیه مغز گزارش شده است.
- YKL-40: مارکری از التهاب و رشد سلول‌های توموری در توده‌های گلیومی.
- VEGF و MMP-9: افزایش در گردش خون نشانه فعال شدن مسیرهای رگزایی (Angiogenesis) در تومورهای پیشرفته.
- EGFRvIII Mutations: بررسی مولکولی در خون، امکان شناسایی انواع تهاجمی گلیوبلاستوما را فراهم می‌کند.
مزایای غربالگری سرطان مغز با آزمایش خون
– کم‌تهاجمی و سریع: بدون نیاز به بیوپسی مغزی یا تصویربرداریهای پرهزینه.
– قابل تکرار برای پایش درمان: سطح مارکرها در طول درمان کاهش یا افزایش می‌یابد و پاسخ درمانی را نشان می‌دهد.
– امکان پایش بیماران پرخطر: در خانواده‌هایی با سابقه ژنتیکی سرطان مغز یا مواجهه با مواد سرطان‌زا.
– افزایش دقت همراه با هوش مصنوعی: تحلیل الگوریتمی داده‌های خون و تطبیق با داده‌های تصویربرداری، دقت تشخیص اولیه را تا بیش از ۸۵٪ افزایش داده است.
محدودیت‌ها و چالش‌ها
هرچند این روش آینده‌دار است، هنوز در مرحله پژوهش‌های بالینی گسترده قرار دارد. محدودیت‌ها عبارتند از:
– حساسیت پایین در مراحل بسیار اولیه تومورهای کوچک.
– مشابهت برخی مارکرها با بیماری‌های غیرسرطانی مانند ضربه مغزی یا التهاب.
– نیاز به استانداردهای جهانی برای تفسیر نتایج.
– هزینه بالای تست‌های مولکولی پیشرفته.
آینده غربالگری؛ خون جای MRI؟
آزمایش خون نه جایگزین کامل، بلکه مکمل تصویربرداریهای مغزی خواهد بود. در آینده نزدیک، ترکیب تست‌های خونی و MRI با الگوریتم‌های پیش‌بینی‌کننده، امکان شناسایی تومورهای مغزی در مراحل بسیار ابتدایی را فراهم می‌کند؛ حتی پیش از ایجاد علائم بالینی. چنین ترکیبی مسیر درمان را تغییر داده و فرصت بیشتری برای مداخله درمانی ایجاد می‌نماید.
سؤالات متداول (FAQ)
۱. آیا آزمایش خون به‌تنهایی برای تشخیص سرطان مغز کافی است؟
در حال حاضر این آزمایش به‌عنوان روش غربالگری کمکی استفاده می‌شود و برای تأیید قطعی نیاز به تصویربرداری یا نمونه‌برداری مغزی دارد.
۲. آیا می‌توان با این آزمایش نوع تومور را مشخص کرد؟
برخی تست‌های مولکولی مانند ctDNA و miRNA قادرند نوع سلول و جهش‌های مرتبط با تومور را شناسایی کنند، اما هنوز در مرحله مطالعات بالینی هستند.
۳. آیا این آزمایش در ایران در دسترس است؟
در مراکز پژوهشی و برخی آزمایشگاه‌های تخصصی، برخی از این تست‌ها از طریق همکاری با شرکت‌های بیوتکنولوژی قابل انجام هستند، ولی به‌صورت عمومی هنوز رایج نشده‌اند.
۴. آیا برای افراد سالم پیشنهاد می‌شود؟
فعلاً خیر، غربالگری با خون برای سرطان مغز فقط در افراد پرخطر یا دارای علائم عصبی غیرقابل توجیه توصیه می‌شود.
جمع‌بندی
غربالگری سرطان مغز با آزمایش خون نقطه عطفی در تشخیص زودهنگام بیماری‌های عصبی و توموری است. با بررسی مولکول‌ها، RNA و پروتئین‌های اختصاصی، این روش توانایی شناسایی تغییرات سلولی پیش‌سرطانی را دارد. هرچند هنوز جای تصویربرداریهای دقیق را نگرفته است، اما نوید می‌دهد در آینده نزدیک، تشخیص با چند قطره خون ممکن شود.
منبع :
[Cleveland Clinic – Brain Cancer Testing and Liquid Biopsy]
No 115
۰۴/۰۷