پروتئین p53 که با عنوان «نگهبان ژنوم» شناخته می‌شود، یکی از حیاتی‌ترین عوامل تنظیم چرخه سلولی و پیشگیری از بروز سرطان است. این پروتئین با تشخیص آسیب‌های ژنتیکی، فعال‌سازی مسیرهای ترمیم DNA، توقف تقسیم سلولی و القای آپوپتوز (مرگ برنامه‌ریزی‌شده سلول) نقش اساسی در حفظ پایداری ژنومی ایفا می‌کند.
عملکرد طبیعی پروتئین p53
p53 در پاسخ به استرس‌های ژنی مانند تابش UV، اشعه یون‌ساز یا مواد سرطان‌زا فعال می‌شود و به یکی از مسیرهای زیر منجر می‌شود:
-
ترمیم DNA در صورتی که آسیب‌ها قابل اصلاح باشند.
-
توقف چرخه سلولی برای جلوگیری از تکثیر سلول معیوب.
-
آپوپتوز در صورت آسیب غیرقابل ترمیم، به‌منظور حذف سلول‌های خطرناک.
انواع جهش‌های ژنی p53
۱. جهش‌های سوماتیک (اکتسابی)
-
حاصل تغییرات ژنتیکی در طول زندگی فرد.
-
در بیش از ۵۰٪ از سرطان‌های انسانی مشاهده می‌شود.
-
منجر به تولید p53 غیرفعال یا دارای عملکرد ناقص می‌شود.
۲. جهش‌های ژرم‌لاین (ارثی)
-
به‌صورت ارثی از والدین منتقل می‌شود.
-
عامل اصلی سندرم لی-فراومنی است.
-
این سندرم با خطر بالای ابتلا به سرطان در سنین پایین همراه است.
سرطان‌های مرتبط با جهش‌های p53
| نوع سرطان | شیوع تقریبی جهش p53 | نکات بالینی |
|---|---|---|
| سرطان پستان | ۲۰–۴۰٪ | |
| سرطان ریه | شایع در سرطان‌های سلول کوچک | تهاجمی بالا |
| سرطان مثانه | حدود ۵۰٪ | در نوع غیرتهاجمی دیده می‌شود |
| سرطان تخمدان | تا ۵۰٪ | در موارد پیشرفته رایج‌تر است |
| سرطان سر و گردن | حدود ۵۰٪ | پیش‌آگهی وابسته به نوع جهش |
| سایر موارد | کبد، کولون، مغز، استخوان، عضله | بسته به نوع بافت متفاوت |
کاربردهای بالینی آزمایش ژنتیکی p53
بررسی جهش‌های p53 از طریق آزمایش‌های ژنتیکی می‌تواند در موارد زیر مؤثر باشد:
-
تشخیص دقیق‌تر نوع و مرحله سرطان
-
برنامه‌ریزی درمان (مثلاً انتخاب شیمی‌درمانی یا ایمونوتراپی مناسب)
-
ارزیابی ریسک خانوادگی در افرادی با سابقه فامیلی سرطان
این آزمایش‌ها از طریق نمونه‌برداری از خون، بافت تومور یا مغز استخوان انجام می‌شوند.
نتیجه‌گیری
p53 یکی از کلیدی‌ترین عناصر در مهار سرطان‌زایی سلولی است. شناخت و تحلیل جهش‌های آن نه‌تنها در پیش‌آگهی سرطان بلکه در انتخاب درمان‌های مؤثرتر نقش تعیین‌کننده دارد. با پیشرفت فناوری‌های نوین مانند توالی‌یابی نسل جدید (NGS) و ویرایش ژنوم (CRISPR)، امید به درمان‌های هدفمند برای جهش‌های p53 در آینده افزایش یافته است.
منابع:
No. 71
۰۴/۰۲