نقص لولهٔ عصبی جنین (NTDs) مثل اسپاینا بیفیدا و آنِنسفالی در هفته‌های ۳–۴ بارداری شکل می‌گیرند؛ یعنی وقتی خیلی‌ها هنوز از بارداری خبر ندارند. ۴۰۰ میکروگرم اسیدفولیک روزانه برای همهٔ افرادی که امکان بارداری دارند توصیه می‌شود؛ در گروه پرخطر (مثلاً سابقهٔ NTD) معمولاً ۴ میلی‌گرم با نسخهٔ پزشک لازم است. غربالگری شامل AFP سرم مادر و سونوگرافی آناتومیک ۱۸–۲۲ هفتگی است.
نقص لولهٔ عصبی چیست؟
-
زمان شکل‌گیری: لولهٔ عصبی طی هفتهٔ سوم تا چهارم جنینی بسته می‌شود؛ نقص در این بسته‌شدن → NTD.
-
انواع اصلی:
-
اسپاینا بیفیدا: بازماندن بخشی از ستون مهره‌ها (طیفی از خفیف تا شدید)
-
آنِنسفالی: عدم تکامل بخش‌هایی از جمجمه و مغز (معمولاً با بقای بسیار کم)
-
اِنسِفالو‌سِل: بیرون‌زدگی ساک‌مانند بافت مغز از نقص جمجمه
-
نقش اسیدفولیک در پیشگیری
-
چرا حیاتی است؟ اسیدفولیک (ویتامین B9) برای تقسیم سلولی و بسته‌شدن درست لولهٔ عصبی ضروری است.
-
دوز عمومی: ۴۰۰ میکروگرم/روز برای همهٔ افرادی که ممکن است باردار شوند—از حداقل ۱ ماه قبل از اقدام تا پایان ۱۲ هفتگی.
-
نکتهٔ مهم: اثربخشی پیشگیرانهٔ قطعی مربوط به اسیدفولیک مکمل/غنی‌سازی است؛ اتکا به «فولات طبیعیِ غذایی» به‌تنهایی کافی نیست.
چه کسانی در معرض خطر بالاترند؟
-
سابقهٔ NTD در بارداری قبلی یا سابقهٔ خانوادگی قوی
-
مصرف برخی ضدّتشنج‌ها (مثلاً والپروات/کاربامازپین)، دیابت کنترل‌نشده، چاقی
-
تب یا گرمای زیاد در اوایل بارداری (سونا/جکوزی طولانی)
-
کمبود اسیدفولیک یا رژیم غذایی با فولات ناکافی
دوزهای پیشگیری: استاندارد و پرخطر
-
استاندارد (همهٔ افراد): ۴۰۰ μg اسیدفولیک روزانه (اغلب داخل ویتامین پریناتال).
-
پرخطر: معمولاً ۴ mg (۴۰۰۰ μg) روزانه از ۱ ماه پیش از بارداری تا پایان سه‌ماههٔ اول—فقط با تجویز پزشک و معمولاً جدا از پریناتال.
منابع غذایی و غنی‌سازی
-
غنی‌شده‌ها: نان‌ها و غلات صبحانهٔ غنی‌شده با اسیدفولیک.
-
غذاهای پُرفولات: سبزی‌های برگ‌سبز، حبوبات، مرکبات.
-
اما: حتی با رژیم خوب، مکمل روزانه برای پیشگیری NTD همچنان توصیه می‌شود.
غربالگری و تشخیص در بارداری
-
AFP سرم مادر (۱۵–۲۲ هفتگی، بهینه ۱۶–۱۸): افزایش غیرطبیعی → ظنّ به NTD «باز» و نیاز به پیگیری.
-
سونوگرافی دقیق ۱۸–۲۲ هفتگی: ستون مهره، جمجمه و مغز را ارزیابی می‌کند؛ روش اصلی تشخیصی.
-
آمنیوسنتز (در موارد منتخب): سنجش AFP/استیل‌کولین‌اِستراز مایع آمنیوتیک برای تأیید.
پیامدها و مسیر درمان
-
آنِنسفالی: معمولاً با حیات پایدار سازگار نیست.
-
اسپاینا بیفیدا: طیفی از خفیف تا شدید؛ درمان شامل جراحی پس از تولد یا در مراکز منتخب، جراحی داخل‌رحمی.
-
مراقبت چندتخصصی (نوروسرجری، اورولوژی، توان‌بخشی) می‌تواند کیفیت زندگی را بهبود دهد.
چه زمانی فوراً به پزشک مراجعه کنیم؟
-
اگر AFP بالا گزارش شد یا در سونوگرافی نشانه‌های ناهنجاری دیده شد.
-
اگر بدون مصرف اسیدفولیک وارد بارداری شده‌اید—خصوصاً اگر پرخطر هستید—برای تنظیم فوری دوز با پزشک مشورت کنید.
نکات کلیدی و عملی برای پیشگیری
-
هر روز ۴۰۰ μg اسیدفولیک برای تمام افرادی که امکان بارداری دارند (≥۱ ماه قبل از اقدام تا پایان سه‌ماههٔ اول).
-
پرخطرها: غالباً ۴ mg/روز با نسخهٔ پزشک در همان بازه.
-
رژیم پُرفولات/غنی‌شده خوب است اما جایگزین مکمل نیست.
-
دربارهٔ داروهای ضدتشنج/دیابت/چاقی/گرما از پیش با پزشک برنامه‌ریزی کنید.
سؤالات پرتکرار (FAQ)
۱) آیا فولات غذایی کافی است؟
خیر؛ شواهد قوی به‌نفع اسیدفولیک مکمل است—even با رژیم سالم، مکمل روزانه توصیه می‌شود.
۲) از چه زمانی شروع و تا کی ادامه دهم؟
حداقل ۱ ماه قبل از اقدام تا پایان ۱۲ هفتگی؛ چون بسته‌شدن لولهٔ عصبی خیلی زود رخ می‌دهد.
۳) اگر قبلاً فرزند مبتلا داشته‌ام؟
معمولاً ۴ mg/روز با تجویز پزشک، از یک ماه پیش از بارداری تا پایان سه‌ماههٔ اول.
۴) غربالگری چگونه است؟
AFP ۱۵–۲۲ هفتگی + سونوگرافی آناتومیک ۱۸–۲۲ هفتگی؛ در موارد منتخب آمنیوسنتز.
۵) آیا مصرف زیاد اسیدفولیک ضرر دارد؟
دوزهای بالا فقط با نسخهٔ پزشک؛ نگرانی کلاسیک: پوشاندن کمبود ویتامین B12 با مقادیر زیاد اسیدفولیک.
جمع‌بندی
-
NTDs خیلی زود شکل می‌گیرند و با اسیدفولیک به‌موقع تا حد زیادی قابل پیشگیری‌اند.
-
۴۰۰ μg/روز برای همه؛ در پرخطرها ۴ mg/روز با نسخه.
-
AFP + سونوگرافی دقیق کلید تشخیص زودهنگام و تصمیم‌گیری است.
منابع :
Mayo Clinic – Folic acid in pregnancy
No. 25
۰۴/۰۶
