پتاسیم یکی از حیاتیترین الکترولیتهای بدن است که نقش کلیدی در عملکرد قلب، انقباض عضلات، سیگنالدهی عصبی و تعادل اسید–باز دارد.
هرگونه افزایش یا کاهش شدید پتاسیم میتواند در مدت کوتاه باعث بینظمی ضربان قلب، ضعف شدید عضلانی، فلج، یا حتی ایست قلبی شود.
به همین دلیل تفسیر دقیق آزمایش پتاسیم، مخصوصاً زمانی که تغییرات سریع و شدید باشند، اهمیت بالینی بسیار زیادی دارد.
محدوده طبیعی پتاسیم خون چقدر است؟
بیشتر آزمایشگاهها محدوده نرمال را اینگونه گزارش میکنند:
- ۳.۵ تا ۵.۰ میلیاکیوالان در لیتر (mEq/L)
مقادیر:
- بیشتر از ۵.۰ → هیپرکالمی (پتاسیم بالا)
- کمتر از ۳.۵ → هیپوکالمی (پتاسیم پایین)
چرا پتاسیم خون بالا میرود؟ (هیپرکالمی)
۱. نارسایی کلیه (شایعترین علت)
وقتی کلیهها توان دفعپتاسیم را از دست میدهند، پتاسیم در خون تجمع پیدا میکند.
در بیماری مزمن کلیه یا نارسایی حاد کلیه تقریباً همیشه بایدپتاسیم کنترل شود.
۲. مصرف داروهای افزایشدهنده پتاسیم
از جمله:
- مهارکنندههای ACE و ARB (برای فشار خون)
- اسپیرونولاکتون و اپلرنون
- داروهای ضدالتهابی NSAIDs
- برخی آنتیبیوتیکها (مثلاً تریمتوپریم)
این داروها میتوانند دفعپتاسیم را کاهش دهند و سطح آن را بالا ببرند.
۳. آسیب شدید بافتها
در شرایطی مانند:
- رابدومیولیز (تجزیه عضلات)
- سوختگیهای گسترده
- جراحیهای سنگین
- تروما
پتاسیم موجود در سلولها وارد خون میشود و سطح آن ناگهان بالا میرود.
۴. کمبود شدید هورمون آلدوسترون (بیماری آدیسون)
در این حالت، بدن نمیتواندسدیم را حفظ و پتاسیم را دفع کند.
۵. اسیدوز متابولیک
در اسیدوز،پتاسیم از داخل سلول به خارج منتقل میشود و باعث افزایش سطح خونی میشود.
این حالت در بیماران دیابتی کنترلنشده یا نارسایی کلیه شایع است.
۶. مصرف بیشازحد مکملها یا مواد غذایی بسیار پُرپتاسیم
مثلاً:
- موز زیاد
- آووکادو
- آب نارگیل
- جایگزینهای نمک (حاوی پتاسیم کلراید)
البته در افراد با کلیه سالم، افزایش ناگهانی نادر است.
۷. نمونهگیری نادرست و همولیز خون
اگر هنگام آزمایش گلبولهای قرمز تخریب شوند، پتاسیم آزاد شده و عدد آزمایش را بهصورت کاذب بالا میبرد.
این وضعیت خطرناک نیست، اما باعث تکرار آزمایش میشود.
چرا پتاسیم خون پایین میرود؟ (هیپوکالمی)
۱. مصرف دیورتیکها (شایعترین علت کاهش پتاسیم)
داروهای ادرارآور مانند هیدروکلروتیازید یا فوروزماید باعث دفع بیشازحدپتاسیم میشوند.
۲. اسهال یا استفراغ شدید
از دست رفتن مایعات همراه با املاح، سطحپتاسیم را کاهش میدهد.
۳. کمبود منیزیم
بدون منیزیم کافی، بدن نمیتواندپتاسیم را حفظ کند و سطح آن پایین میافتد.
۴. مصرف ناکافی پتاسیم در رژیم غذایی
در افرادی که رژیم بسیار محدود دارند یا دچار سوءتغذیه هستند، ممکن است رخ دهد.
۵. افزایش ترشح آلدوسترون (هیپرآلدوسترونیسم)
باعث دفع اضافیپتاسیم از طریق کلیه میشود.
۶. قلیایی شدن خون (آلکالوز)
پتاسیماز خون وارد سلولها میشود و سطح خونی کاهش پیدا میکند.
۷. انسولین زیاد
تزریق انسولین باعث ورودپتاسیم به داخل سلولها میشود و ممکن است سطح خون را کاهش دهد.
چه زمانی پتاسیم بالا یا پایین اورژانسی است؟
پتاسیمبالا (هیپرکالمی) اورژانسی در موارد زیر:
- بیشتر از ۶.۰ mEq/L
- همراه با علائم قلبی مثل:
- تپش قلب
- ضربان نامنظم
- ضعف شدید
- در بیماران کلیوی یا دیابتی
- افزایش سریع طی چند ساعت
پتاسیمپایین (هیپوکالمی) اورژانسی در موارد زیر:
- کمتر از ۳.۰ mEq/L
- همراه با علائم:
- گرفتگی یا ضعف شدید عضلانی
- آریتمی
- تنگی نفس
- کاهش ناگهانی طی مدت کوتاه
- افراد دارای بیماری قلبی یا مصرفکننده دیورتیکها
چطور پتاسیم خون را به سطح طبیعی برگردانیم؟
اگر پتاسیم بالا باشد:
- کاهش مصرف مواد غذایی پُرپتاسیم
- اصلاح داروهای مؤثر (با نظر پزشک)
- درمان اسیدوز
- مصرف داروهای دفعکنندهپتاسیم (پاتیرومر، زاکسبازمر)
- در موارد شدید:
- تزریق کلسیم برای محافظت قلب
- انسولین + گلوکز برای کاهش سریع سطحپتاسیم
- دیالیز در بیماران کلیوی
اگر پتاسیم پایین باشد:
- اصلاح کمبود منیزیم
- مصرف خوراکی یا وریدیپتاسیم
- کاهش دوز دیورتیکها
- اصلاح اسهال، استفراغ یا سوءتغذیه
- مصرف غذاهای پُرپتاسیم در صورت نیاز (موز، اسفناج، سیبزمینی و …)
پرسشهای متداول
آیا پتاسیمبالا همیشه خطرناک است؟
اگر بهصورت ناگهانی یا بالاتر از ۶ باشد، بله؛ میتواند باعث آریتمیهای شدید شود.
پتاسیمپایین چقدر میتواند خطر داشته باشد؟
زیر ۳ میتواند منجر به ضعف شدید و بینظمی ضربان قلب شود.
آیا خوردن زیاد موز واقعاً پتاسیمرا بالا میبرد؟
در افراد با کلیه سالم معمولاً خیر؛ اما در بیماران کلیوی میتواند خطرناک باشد.
آیا استرس یا اضطرابپتاسیم را تغییر میدهد؟
بهتنهایی خیر، اما ممکن است از طریق تغییرات هورمونی یا تغذیه اثر غیرمستقیم داشته باشد.
منابع
- LabTestsOnline – Potassiumhttps://labtestsonline.org/tests/potassium
- CDC – Chronic Kidney Diseasehttps://www.cdc.gov/kidneydisease
No. 16
۰۴/۰۹