التهاب مغزی یا انسفالیت (Encephalitis) یکی از اختلالات عصبی جدی است که معمولاً بر اثر عفونت ویروسی، خودایمنی یا واکنش‌های ایمنی نابجا رخ می‌دهد. علائم آن — از تب و سردرد تا تشنج و تغییر وضعیت هوشیاری — اغلب مشابه سایر بیماری‌های مغزی‌اند و تشخیص افتراقی دشواری دارند. در سال‌های اخیر، مارکرهای سرولوژیک (Serologic Markers) به عنوان ابزاری حیاتی برای تشخیص سریع و دقیق التهاب مغزی به‌ویژه در موارد خودایمنی مطرح شده‌اند. بررسی سرولوژیک پویایی سیستم ایمنی و وجود آنتی‌بادی‌های اختصاصی در خون می‌تواند مسیر درمان را متحول سازد.
مفهوم مارکرهای سرولوژیک در التهاب مغزی
مارکرهای سرولوژیک به مجموعه‌ای از آنتی‌بادی‌ها و ترکیبات خونی گفته می‌شود که در پاسخ به عوامل خارجی یا اختلالات خودایمنی تولید می‌شوند. در مورد التهاب مغزی، این مارکرها می‌توانند وجود التهاب یا حمله ایمنی علیه سلول‌های عصبی را آشکار کنند.
انواع اصلی مارکرهای سرولوژیک:
– آنتی‌بادی‌ها علیه گیرنده‌های عصبی (مثل NMDA، LGI1، CASPR2)
– مارکرهای ویروسی (IgM و IgG خاص ویروس‌ها مانند HSV، CMV، و West Nile)
– شاخص‌های التهابی سیستمیک (CRP، ESR، IL-6، TNF-α)
– پروتئین‌های شبه‌خودایمن مانند CXCL13 و IFN-γ در مرحله فعال بیماری
جایگاه مارکرهای سرولوژیک در تشخیص انسفالیت خودایمن
التهاب مغزی خودایمن معمولاً در غیاب عفونت شناخته می‌شود و علت آن حمله سیستم ایمنی به گیرنده‌های سلولی عصبی است. **تست‌های سرولوژیک تخصصی** به شناسایی نوع آنتی‌بادی در خون کمک می‌کنند:
🔹 Anti-NMDA Receptor Antibody:
نشانگر اصلی انسفالیت خودایمن در سنین جوان، اغلب همراه با علائم روانی و تشنج.
🔹 Anti-LGI1 و CASPR2:
مرتبط با انسفالیت‌های لیمبیک، که منجر به اختلال حافظه و تشنج لوب گیجگاهی می‌شوند.
🔹 Anti-GAD65 و AMPA-R:
در انسفالیت‌های خودایمنی مرتبط با دیابت یا بیماری‌های غدد درون‌ریز دیده می‌شوند.
وجود چنین آنتی‌بادی‌هایی در سرم خون می‌تواند بیماری را بسیار پیش از آشکار شدن علائم شدید تشخیص دهد و درمان را به موقع آغاز نماید.
نقش مارکرهای سرولوژیک در انسفالیت ویروسی
در التهاب‌های ناشی از ویروس‌ها، تشخیص سریع عامل بیماری اهمیت حیاتی دارد. آزمایش‌های سرولوژیک به شناسایی نوع ویروس کمک می‌کنند:
– HSV-1 و HSV-2 IgM/IgG: تشخیص انسفالیت هرپسی که شایع‌ترین نوع ویروسی است.
– CSF/Serum West Nile Virus Antibodies: تشخیص عفونت منتقله از پشه‌ها با درگیری لوب تمپورال.
– EBV و CMV IgM: شایع در بیماران نقص ایمنی یا کودکان.
– Influenza و Enterovirus panels: برای موارد با علائم عصبی پس از عفونت تنفسی.
تأیید وجود IgM فعال ویروسی معمولاً نشانه فاز حاد بیماری است و با تغییرات مشابه در مایع مغزی-نخاعی (CSF) هم‌خوانی دارد.
مارکرهای سیستمیک در ارزیابی شدت التهاب مغزی
در کنار آنتی‌بادی‌های اختصاصی، مارکرهای عمومی التهاب نیز برای ارزیابی شدت بیماری ارزشمندند:
– CRP و ESR: افزایش در فاز حاد بیماری.
– Interleukin-6 (IL-6) و TNF-α: شاخص‌های کلیدی در فعال‌سازی مسیرهای التهابی عصبی.
– CXCL13: اغلب در انسفالیت‌های مرتبط با بیماری‌های خودایمن مانند SLE و MS دیده می‌شود.
– Neopterin و β۲-Microglobulin: نشانگر‌های فعال‌شدن سیستم ایمنی مرکزی (CNS immune activation).
ترکیب IL-6 و CXCL13 در خون و CSF نشانگر قابل اعتماد تمایز بین انسفالیت ویروسی و خودایمن شناخته شده است.
نقش مارکرهای سرولوژیک در پایش درمان و پیش‌آگهی
استفاده از مارکرهای سرولوژیک محدود به تشخیص نیست؛ بلکه در پیگیری پاسخ به درمان و پیش‌بینی عود بیماری کاربرد دارد:
– کاهش Anti-NMDA antibody پس از درمان موفق با کورتیکواستروئیدها و ایمونوگلوبولین‌ها نشانه پاسخ مطلوب است.
– سطوح بالا و ماندگار IL-6 یا TNF-α احتمال التهاب مزمن یا مقاومت به درمان را بالا می‌برد.
– بررسی دوره‌ای IgG ویروسی جهت ارزیابی ایمنی پایدار در بیماران بهبودیافته از انسفالیت ویروسی
چالش‌ها و محدودیت‌ها در استفاده از مارکرهای سرولوژیک
با وجود ارزش بالینی فراوان، محدودیت‌هایی در تفسیر نتایج وجود دارد:
– تداخل آنتی‌بادی‌های سرولوژیک در بیماری‌های خودایمن دیگر (مانند لوپوس یا تیروئیدیت).
– نتایج مثبت کاذب در افراد بدون علائم عصبی.
– نیاز به تحلیل هم‌زمان CSF برای تمایز واقعی منشأ التهابی.
– کمبود استانداردهای بین‌المللی برای تفسیر برخی مارکرها در کودکان و سالمندان.
تفسیر مارکرهای سرولوژیک همیشه همراه با یافته‌های تصویربرداری و بررسی CSF صورت گیرد تا از اشتباهات بالینی جلوگیری شود.
سؤالات متداول (FAQ)
۱. آیا با آزمایش خون ساده می‌توان التهاب مغزی را تشخیص داد؟
در موارد پیشرفته می‌توان با بررسی آنتی‌بادی‌های اختصاصی به نتیجه نزدیک شد، اما تشخیص قطعی معمولاً نیازمند بررسی CSF و تصویربرداری است.
۲. تفاوت بین انسفالیت ویروسی و خودایمن در تست خون چیست؟
در نوع ویروسی، مارکرهای IgM اختصاصی ویروس مثبت می‌شوند، در حالی که در نوع خودایمن آنتی‌بادی‌های ضدگیرنده‌های عصبی ظاهر می‌گردند.
۳. آیا افزایش CRP به‌تنهایی نشان‌دهنده التهاب مغزی است؟
خیر، CRP شاخص عمومی التهاب بدن است و به‌تنهایی نمی‌تواند نوع یا محل التهاب را مشخص کند.
۴. آیا انجام تست‌های سرولوژیک خطر یا عوارض دارد؟
خیر، این آزمایش‌ها از خون محیطی گرفته می‌شوند و جزو روش‌های کاملاً ایمن محسوب می‌گردند.
جمع‌بندی
مارکرهای سرولوژیک نقشی حیاتی در تشخیص، پایش و پیش‌آگهی التهاب مغزی دارند. این نشانگرها با شناسایی دقیق فرآیندهای ایمنی — از ویروسی تا خودایمنی — امکان درمان سریع و هدفمند را فراهم می‌سازند. ترکیب داده‌های سرولوژیک با CSF و MRI، بهترین دقت تشخیصی را برای انسفالیت در مراحل اولیه ایجاد می‌کند. آینده نورولوژی در درمان این بیماری‌ها، بر پایه پایش مولکولی و سرولوژیک دقیق سیستم ایمنی مغز بنا خواهد بود.
منابع :
[LabTestsOnline – Autoantibody and Serologic Inflammation Tests]
[CDC – Viral and Autoimmune Encephalitis Overview]
No. 119
۰۴/۰۷