کورتیزول، معروف به «هورمون استرس»، توسط غدد فوق‌کلیوی در پاسخ به فعال شدن محور هیپوتالاموس–هیپوفیز–آدرنال (HPA) ترشح می‌شود. در شرایط استرس مزمن، الگوی طبیعی ترشح این هورمون دچار اختلال می‌شود و ممکن است به بروز مشکلاتی مانند بی‌خوابی، افسردگی، فرسودگی شغلی و خستگی مزمن منجر شود.
✅ تست کورتیزول بزاقی یکی از دقیق‌ترین روش‌های غیرتهاجمی برای بررسی این اختلالات و سنجش عملکرد محور HPA در زندگی روزمره است.
تست کورتیزول بزاقی چیست؟
-
این تست، میزان کورتیزول آزاد و فعال زیستی را در بزاق اندازه‌گیری می‌کند (برخلاف تست خون که شامل کورتیزول متصل به پروتئین نیز هست).
-
نمونه‌گیری معمولاً در چند نوبت در طول روز انجام می‌شود:
-
۳۰ دقیقه پس از بیداری
-
ظهر
-
عصر
-
شب
-
📊 این داده‌ها برای ترسیم الگوی شبانه‌روزی ترشح کورتیزول (Diurnal Rhythm) استفاده می‌شود.
ریتم شبانه‌روزی کورتیزول در بدن
در حالت طبیعی:
-
اوج ترشح: صبح هنگام بیداری
-
کاهش تدریجی: تا رسیدن به کمترین سطح در شب
در استرس مزمن، این الگو ممکن است دچار تغییرات زیر شود:
| وضعیت ترشح | تفسیر بالینی |
|---|---|
| 🔺 سطح بالا در تمام روز | استرس مزمن، بی‌خوابی، اضطراب پایدار |
| 🔻 کاهش صبحگاهی | افسردگی، خستگی آدرنال، سندرم خستگی مزمن |
| ⚠ الگوی مسطح | burnout شدید، اختلال HPA، افسردگی پیشرفته |
| 🔁 نوسانات نامنظم | اختلال خواب، تغذیه نادرست، استرس واکنشی |
کاربردهای بالینی کورتیزول بزاقی
-
تشخیص استرس مزمن و فرسودگی شغلی
-
بررسی اختلالات خواب مزمن و اختلالات خلقی
-
ارزیابی پاسخ به درمان‌های غیردارویی مانند یوگا، مراقبه یا CBT
-
بررسی کودکان یا نوجوانان با استرس محیطی یا خانوادگی
-
ارزیابی اولیه در سندرم خستگی آدرنال (با احتیاط در تفسیر)
مزایای تست کورتیزول بزاقی
-
روش کاملاً غیرتهاجمی، بدون نیاز به خون‌گیری
-
قابل انجام در خانه، با دستورالعمل ساده
-
مناسب برای گروه‌های حساس مانند کودکان، سالمندان یا افراد مضطرب
-
امکان ثبت الگوی روزانه ترشح کورتیزول در محیط واقعی زندگی
محدودیت‌ها و نکات مهم
⚠ نتیجه تست تحت تأثیر عوامل متعدد قرار می‌گیرد:
-
رژیم غذایی، مصرف کافئین یا سیگار
-
کم‌خوابی، فعالیت بدنی، استرس لحظه‌ای
-
مصرف داروهای خاص (مانند گلوکوکورتیکوئیدها)
⚠ زمان نمونه‌گیری باید دقیق و در شرایط آرام انجام شود.
❗ سندرم خستگی آدرنال از دید منابع رسمی مانند Endocrine Society هنوز به‌عنوان یک تشخیص بالینی رسمی تأیید نشده است؛ با این حال، در بررسی‌های بالینی مورد توجه قرار دارد.
جمع‌بندی
کورتیزول بزاقی یک ابزار علمی و قابل اعتماد برای بررسی عملکرد محور HPA، شناسایی استرس مزمن و تشخیص اختلالات خواب و خلقی است. اگرچه به‌تنهایی نمی‌تواند تشخیص قطعی بدهد، اما همراه با شرح حال دقیق، تست‌های روان‌پزشکی و بررسی‌های هورمونی دیگر می‌تواند به ارزیابی جامع‌تری از سلامت روان-جسمانی فرد کمک کند.
💡 در دنیای پرتنش امروز، پایش محور HPA و حفظ تعادل کورتیزول، گامی مهم در پیشگیری از اختلالات مزمن جسمی و روانی است.
منابع :
NIH – Cortisol Awakening Response and Stress
No. 36
۰۴/۰۴
