بررسی مایع مغزی–نخاعی (CSF) یکی ازتست های اصلی در تشخیص افتراقی بیماری‌های مغز و اعصاب است. سطح گلوکز در این مایع نه‌تنها نشانگر وضعیت متابولیسم مغزی است بلکه گلوکز پایین مایع مغزی–نخاعی (CSF) در افتراق میان مننژیت باکتریایی و انسفالوپاتی متابولیک نقش محوری دارد.
اهمیت گلوکز در مایع مغزی–نخاعی
– در شرایط نرمال، گلوکز CSF حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد گلوکز خون است (معمولاً ۴۵ تا ۸۰ mg/dL).
– این مقدار تحت کنترل انتقال فعال از سد خونی–مغزی تنظیم می‌شود.
– هر عاملی که موجب التهاب، انسداد یا افزایش مصرف سلولی شود می‌تواند این تعادل را برهم زند و افت گلوکز CSF ایجاد کند.
افت گلوکز در مننژیت باکتریایی
کاهش گلوکز در CSF یکی از ویژگی‌های کلاسیک مننژیت باکتریایی محسوب می‌شود.
مکانیسم‌ها:
– باکتری‌ها از گلوکز به‌عنوان منبع انرژی استفاده می‌کنند.
– سلول‌های نوتروفیل فعال نیز گلوکز را متابولیزه می‌کنند.
– التهاب شدید موجب آسیب سد خونی–مغزی و اختلال در انتقال گلوکز می‌شود.
الگوی آزمایشگاهی مشخص در مننژیت باکتریایی:
– گلوکز CSF: < ۴۰ mg/dL یا نسبت CSF/Blood < ۰٫۴
– پروتئین CSF: افزایش چشمگیر (اغلب > ۱۰۰ mg/dL)
– سلول‌های سفید: افزایش با غلبه نوتروفیل
– لاکتات CSF: افزایش قابل توجه (اغلب > ۳٫۵ mmol/L)
– ظاهر CSF: کدر یا چرکی
ویژگی‌های بالینی مننژیت باکتریایی
– تب بالا و سفتی گردن
– منگی و کاهش سطح هوشیاری
– تهوع، استفراغ و سردرد شدید
– گاهی همراهی با تشنج یا ادم مغزی
– پاسخ مثبت به درمان آنتی‌بیوتیکی سریع
گلوکز در انسفالوپاتی متابولیک
در انسفالوپاتی‌های متابولیک مانند هیپوگلیسمی، نارسایی کبدی، یا بیماری‌های میتوکندریایی، افت گلوکز CSF معمولاً اندک است یا اصلاً رخ نمی‌دهد.
علت: اختلال در متابولیسم سلول‌های مغزی است، نه در سد خونی–مغزی یا فرایندهای التهابی.
الگوی آزمایشگاهی در انسفالوپاتی متابولیک:
– گلوکز CSF: معمولاً طبیعی یا اندکی پایین
– پروتئین: نرمال یا کمی افزایش یافته
– سلول‌ها: طبیعی
– لاکتات: ممکن است در اختلالات میتوکندریایی افزایش جزئی یابد
– ظاهر CSF: شفاف و زلال
نکات افتراقی کلیدی
– اگر گلوکز خون طبیعی است ولی گلوکز CSF به‌شدت پایین است ⇒ نشانه‌ی مننژیت باکتریایی یا قارچی.
– اگر هر دو پایین‌اند و نسبت CSF/Blood طبیعی باقی مانده ⇒ بیشتر به نفع اختلال متابولیک سیستمیک است.
– حضور تب، نوتروفیلوسیتوز و افزایش پروتئین CSF به نفع عفونت باکتریایی است.
– در مقابل، فقدان التهاب و ثبات گلوکز CSF نشان‌دهنده‌ی منشأ غیرعفونی (متابولیک) است.
علت بالینی اهمیت بررسی گلوکز CSF
– افت شدید گلوکز می‌تواند هشدار فوری برای درمان آنتی‌بیوتیکی باشد.
– بررسی نسبت CSF/Blood Glucose (< ۰.۴) در ارزیابی سریع بیماران با تب یا انسفالوپاتی اهمیت حیاتی دارد.
– این شاخص در کنار لاکتات و پروتئین، امکان تشخیص زودهنگام و نجات مغز از عوارض پایدار را فراهم می‌سازد.
سؤالات متداول (FAQ)
۱. آیا گلوکز پایین در مایع مغزی–نخاعی همیشه نشانه‌ی عفونت است؟
خیر، در مننژیت ویروسی معمولاً افت شدیدی مشاهده نمی‌شود؛ اما در مننژیت باکتریایی یا سل شایع است.
۲. نسبت CSF/Blood چقدر باید باشد؟
نسبت کمتر از **۰٫۴** قوی‌ترین شاخص افتراقی برای مننژیت باکتریایی است.
۳. آیا در انسفالوپاتی کبدی هم گلوکز CSF کاهش می‌یابد؟
خیر، در بیشتر موارد سطح گلوکز CSF طبیعی است؛ اما آمونیاک و لاکتات افزایش می‌یابند.
۴. اگر بیمار دیابتی باشد چطور باید تفسیر کرد؟
در افراد دیابتی، سطح گلوکز خون بالا ممکن است عدد مطلق گلوکز CSF را نیز افزایش دهد؛ بنابراین نسبت CSF/Blood معیار دقیق‌تری است.
جمع‌بندی
کاهش گلوکز در CSF یک شاخص حیاتی در تشخیص افتراقی آسیب‌های مغزی است. در حالی که در مننژیت باکتریایی ناشی از التهاب و مصرف گلوکز است، در انسفالوپاتی‌های متابولیک معمولاً سطح طبیعی حفظ می‌شود. آگاهی دقیق از این تفاوت، مسیر درمانی را تعیین کرده و از عواقب جدی نورولوژیک پیشگیری می‌کند.
منابع :
۱. [MedlinePlus – CSF Glucose Test]
۲. [PubMed – Diagnostic Value of CSF Glucose in Infectious and Metabolic Encephalopathies]
No.5
۰۴/۰۸