بیماری‌های خودایمنی زمانی رخ می‌دهند که سیستم ایمنی به‌اشتباه به بافت‌های خودی حمله کند. تشخیص آن‌ها بر پایهٔ ترکیبی از شرح‌حال، معاینه، آزمایش خون و گاهی تصویربرداری یا بیوپسی انجام می‌شود. هیچ آزمایش واحدی نمی‌تواند همهٔ بیماری‌های خودایمنی را به‌طور قطعی ثابت کند. در این مطلب، ۷ آزمایش کلیدی و پرکاربرد معرفی می‌شوند که پزشکان برای غربالگری و تشخیص بیماری‌های خودایمنی استفاده می‌کنند.
۱) ANA (پادتن ضد هسته)
-
چیست؟ بررسی وجود پادتن‌هایی علیه اجزای هستهٔ سلول.
-
کاربرد: اولین تست رایج در اختلالات بافت همبند (مثل لوپوس، اسکلرودرمی، شوگرن).
-
نکات تفسیر: ANA مثبت به‌تنهایی تشخیص نیست؛ باید در کنار علائم و تست‌های تکمیلی بررسی شود. تیتر و الگوی فلورسانس (Pattern) به افتراق بیماری‌ها کمک می‌کند.
۲) Anti-dsDNA (پادتن ضد DNA دو رشته‌ای)
-
چیست؟ آنتی‌بادی اختصاصی‌تر برای لوپوس.
-
کاربرد: پس از ANA مثبت درخواست می‌شود و به‌ویژه در لوپوس با درگیری کلیه ارزشمند است. سطح بالای آن می‌تواند با شعله‌وری بیماری همسو باشد.
۳) پنل ENA (پادتن‌های آنتی‌ژن‌های هسته‌ای استخراج‌پذیر)
-
چیست؟ شامل آنتی‌بادی‌های مختلف: SSA/Ro، SSB/La، Sm، RNP، Scl-70، Jo-1 و گاهی آنتی‌سنترومر.
-
کاربرد: پس از ANA مثبت برای دقیق‌تر کردن تشخیص استفاده می‌شود:
-
Sm → لوپوس
-
SSA/SSB → شوگرن
-
Scl-70 → اسکلرودرمی منتشر
-
Jo-1 → میوزیت التهابی
-
۴) RF (فاکتور روماتوئید)
-
چیست؟ خودآنتی‌بادی‌ای که با آرتریت روماتوئید (RA) همراه است.
-
کاربرد: وجود RF می‌تواند به نفع RA باشد، اما اختصاصی نیست و در بیماری‌های دیگر یا حتی افراد سالم هم ممکن است مثبت شود. معمولاً همراه با Anti-CCP و شاخص‌های التهابی تفسیر می‌شود.
۵) Anti-CCP (پادتن ضد پپتید سیترولینه‌شدهٔ حلقوی)
-
چیست؟ آنتی‌بادی بسیار اختصاصی برای RA.
-
کاربرد: در کنار RF برای تأیید RA استفاده می‌شود. مقادیر بالاتر معمولاً با فرسایش مفصلی و شدت بیشتر بیماری مرتبط است.
۶) ANCA (پادتن‌های سیتوپلاسمی ضد نوتروفیل)
-
چیست؟ آنتی‌بادی علیه اجزای نوتروفیل‌ها؛ مهم‌ترین اهداف PR3 و MPO هستند.
-
کاربرد: در تشخیص واسکولیت‌های مرتبط با ANCA مانند GPA، MPA و EGPA و گاهی برای پایش بیماری استفاده می‌شود.
۷) شاخص‌های التهاب: ESR و CRP
-
ESR: سرعت رسوب گلبول‌های قرمز.
-
CRP: پروتئینی ساخته‌شده در کبد در پاسخ به التهاب.
-
کاربرد: غیراختصاصی‌اند اما وجود التهاب را نشان می‌دهند و برای پایش روند درمان مفیدند.
نکات کلیدی برای تفسیر نتایج
-
هیچ تستی به‌تنهایی تشخیص قطعی نمی‌دهد؛ نتایج باید همراه علائم و معاینه سنجیده شوند.
-
ترتیب درخواست مهم است: معمولاً از ANA شروع می‌شود، سپس بر اساس الگو/تیتر تست‌های دقیق‌تر (مثل Anti-dsDNA یا ENA) انجام می‌شود.
-
شناخت حساسیت و اختصاصیت ضروری است: RF حساس‌تر ولی اختصاصی کمتر دارد؛ Anti-CCP اختصاصی‌تر است.
-
روند زمانی مهم‌تر از یک عدد منفرد است؛ به‌ویژه در ESR و CRP.
آزمایش‌های کمکی در تشخیص
-
کمپلمان‌ها (C3/C4): در لوپوس و برخی واسکولیت‌ها برای بررسی فعالیت بیماری.
-
CBC و آزمایش ادرار: بررسی درگیری اندام‌ها مثل کلیه.
-
آزمایش‌های تیروئید (TPO, TgAb) یا HLA-B27: در موارد خاص بر اساس شک بالینی.
راهنمای عملی برای بیماران
-
ANA مثبت به‌تنهایی نگران‌کننده نیست؛ پزشک بر اساس علائم تست‌های اختصاصی‌تر درخواست می‌دهد.
-
در شک به RA، ترکیب RF + Anti-CCP + ESR/CRP و معاینه بهترین تصویر را می‌دهد.
-
در شک به واسکولیت (علائم سیستمیک، خون‌مخاط، درگیری کلیه یا ریه)، تست ANCA بخش استاندارد بررسی است.
پرسش‌های پرتکرار (FAQ)
۱) آیا یک آزمایش می‌تواند بیماری خودایمنی را قطعی ثابت کند؟
خیر. همیشه ترکیبی از علائم، معاینه و چند تست نیاز است.
۲) ANA مثبت یعنی حتماً لوپوس دارم؟
نه لزوماً. ANA ممکن است در افراد سالم یا بیماری‌های دیگر هم مثبت باشد.
۳) برای ESR یا CRP باید ناشتا باشم؟
خیر، معمولاً نیازی به ناشتا بودن نیست.
۴) کدام تست برای RA دقیق‌تر است؟ RF یا Anti-CCP؟
Anti-CCP اختصاصی‌تر است؛ ترکیب هر دو همراه با علائم و مارکرهای التهابی بهترین نتیجه را می‌دهد.
۵) اگر تست‌ها منفی بودند اما علائم داشتم چه کنم؟
منفی بودن آزمایش بیماری را ۱۰۰٪ رد نمی‌کند؛ پزشک ممکن است تکرار یا تست‌های دیگر درخواست کند.
جمع‌بندی
برای تشخیص بیماری‌های خودایمنی، پزشکان از ترکیبی از تست‌ها استفاده می‌کنند: ANA برای غربالگری، سپس Anti-dsDNA و ENA برای تشخیص دقیق‌تر؛ در RA از RF و Anti-CCP؛ در واسکولیت‌ها از ANCA؛ و در همهٔ موارد، ESR/CRP برای پایش التهاب. تفسیر نتایج باید همیشه در بستر علائم و معاینه انجام شود.
منبع:
Mayo Clinic – Autoimmune diseases tests
No. 46
۰۴/۰۶