تست مایع زیستی یک فناوری پیشرفته در پزشکی مدرن است که با استفاده از نمونه‌گیری خون یا سایر مایعات بدن، اطلاعات ژنتیکی و بیولوژیکی تومور را بدون نیاز به جراحی یا نمونه‌برداری بافتی (بیوپسی سنتی) فراهم می‌کند. این روش به‌ویژه در تشخیص زودهنگام سرطان، پایش پاسخ به درمان و شناسایی مقاومت دارویی اهمیت بالایی دارد.
Liquid Biopsy
با انجام این تست، می‌توان تنها از طریق نمونه خون، به قطعات DNA توموری، سلول‌های سرطانی یا نشانگرهای بیولوژیکی دیگر در بدن دست یافت، بدون آنکه نیاز به خارج کردن بافت تومور باشد.
اجزای قابل شناسایی در تست مایع زیستی
| جزء مورد بررسی | توضیح |
|---|---|
| ctDNA (circulating tumor DNA) | قطعاتی از DNA تومور که در خون رها می‌شوند |
| CTCs (سلول‌های توموری در گردش) | سلول‌های زنده تومور که وارد جریان خون شده‌اند |
| RNA و میکروRNA | اطلاعات تنظیمی و عملکردی تومور |
| اگزوزوم‌ها و پروتئین‌های توموری | مواد ترشح‌شده از سلول‌های سرطانی |
مهم‌ترین کاربردهای بالینی Liquid Biopsy
-
تشخیص زودهنگام سرطان
-
شناسایی ctDNA در مراحل اولیه، حتی قبل از علائم یا مشاهده در تصویربرداری.
-
-
پایش پاسخ به درمان
-
کاهش ctDNA → پاسخ مطلوب به درمان.
-
افزایش ناگهانی → هشدار از عود یا پیشرفت بیماری.
-
-
شناسایی مقاومت دارویی
-
ردیابی جهش‌های مقاومتی در درمان‌های هدفمند (مانند جهش EGFR در سرطان ریه).
-
-
جایگزین بیوپسی بافتی در شرایط خاص
-
مناسب برای بیمارانی که بیوپسی بافت خطرناک یا دشوار است.
-
مراحل انجام تست مایع زیستی
-
نمونه‌گیری خون (۱۰ تا ۲۰ میلی‌لیتر)
-
جداسازی پلاسما و استخراج مواد زیستی مانند ctDNA
-
تحلیل با تکنیک‌های پیشرفته:
-
توالی‌یابی نسل جدید (NGS)
-
BEAMing یا روش‌های مولکولی حساس دیگر
-
مزایا و معایب
✔ مزایا:
-
غیرتهاجمی و بی‌خطر
-
امکان تکرار برای پایش مداوم
-
تحلیل جامع جهش‌های ژنتیکی
-
مناسب برای تومورهای پیشرفته و غیرقابل جراحی
❌ محدودیت‌ها:
-
حساسیت کمتر در تومورهای کوچک یا مراحل اولیه
-
هزینه بالا و پوشش بیمه‌ای محدود
-
همه تومورها مقدار کافی ctDNA یا CTC آزاد نمی‌کنند
کاربرد تست مایع زیستی در سرطان‌ها
| نوع سرطان | کاربرد اصلی |
|---|---|
| سرطان ریه (NSCLC) | بررسی جهش EGFR، شناسایی مقاومت دارویی |
| سرطان پستان | تشخیص متاستاز، پایش درمان |
| سرطان کولورکتال | شناسایی جهش KRAS/NRAS |
| سرطان پروستات | بررسی AR-V7 و ctDNA |
| ملانوما، پانکراس، تخمدان | استفاده در شرایط خاص و تحقیقات |
پرسش‌های متداول
آیا برای همه بیماران مناسب است؟
خیر، بیشتر برای بیماران با سرطان پیشرفته یا نیاز به پایش مکرر درمان استفاده می‌شود.
آیا جایگزین غربالگری سرطان است؟
در حال حاضر خیر، ولی برخی تست‌ها مانند Galleri در حال بررسی این کاربرد هستند.
آیا جایگزین کامل بیوپسی بافتی است؟
خیر، اغلب مکمل یکدیگرند و به‌ویژه در تصمیم‌گیری درمانی همراه استفاده می‌شوند.
جمع‌بندی
تست مایع زیستی، روشی نوآورانه و غیرتهاجمی برای تشخیص، پایش و مدیریت سرطان است که با یک نمونه خون، اطلاعات ژنتیکی دقیقی از تومور ارائه می‌دهد. این فناوری می‌تواند در آینده، مراقبت‌های سرطان را به سمت پزشکی دقیق و درمان شخصی‌سازی‌شده هدایت کند.
منابع :
Nature Reviews Cancer – Clinical Utility of Liquid Biopsies
ASCO – Guidelines and Research Updates on Liquid Biopsy
No. 24
۰۴/۰۵
